Τετάρτη 16 Σεπτεμβρίου 2009

ΠΑΛΙΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

Τρίτη 8 Ιουλίου 1997
Βράδυ στην καμπίνα του πλοίου "Ερωτόκριτος" με προορισμό τη Βενετία. Έχουμε αποπλεύσει εδώ και μισή ώρα από το λιμάνι της Πάτρας. Ξαπλωμένοι στις κουκέτες μας προσπαθούμε να χαλαρώσουμε και να οργανώσουμε τις σκέψεις μας. Κανονικά τώρα θα έπρεπε να είμαστε στην Αθήνα. Έτσι πιστεύαμε όταν ξυπνήσαμε το πρωί. Η έξαψη του ταξιδιού από τη μια, και η προοπτική των πέντε παραστάσεων που ετοιμάσαμε να παρουσιάσουμε σε δημόσιους χώρους της Αθήνας, μας έδιναν έναν ξεχωριστό ρυθμό. Στο κάτω κάτω ποτέ δεν παρουσιάσαμε τίποτε μόνοι μας στην Αθήνα. Το 1982 εμφανιστήκαμε στο φεστιβάλ "Πράξις" και το 1987 στην "Πανελλήνια", και οι εγκαταστάσεις μας αργότερα ήταν συμμετοχές σε ομαδικές εκθέσεις. Αυτή τη φορά όμως μόνοι μας, χωρίς κανένα πλαίσιο, σε δημόσιους χώρους πέντε μέρες στη σειρά, που η διαδρομή τους σχηματίζει ένα αστέρι. Πώς ξυπνήσαμε το πρωί! Μοιάζει να πέρασε ένας ολόκληρος χρόνος. Όλα όσα χρειαζόμαστε για το ταξίδι φορτωμένα στο αυτοκίνητο, μια τελευταία ματιά στο σπίτι. Βγήκαμε στο μπαλκόνι να μαζέψουμε τις τέντες όταν, με ένα αφηρημένο βλέμμα προς τα κάτω, είδαμε μια κουράδα τέχνης να αδειάζει τα πράγματά μας.
-Ε, τι κάνεις εκεί;
Κουτρουβαλιάσαμε δυο-δυο, τρία-τρία τα σκαλοπάτια.
-Πήρες την τσάντα με τα λεφτά;
-Τρέξτε παιδιά.
-Πέντε χρονώ ο Κωνσταντίνος, Δανάη, τον περνάς οχτώ χρόνια, μην τον πιέζεις.
Και οι τέσσερις όροφοι είναι τέσσερις είναι τέσσερις είναι τέσσερις. Έφυγε. Μπήκαμε στ' αυτοκίνητο τραυλίζοντας το πρωινό μας μ' εκείνη την αίσθηση ότι όλα χάνονται. Ας προσπαθήσουμε να την ακολουθήσουμε, αν είναι ποτέ δυνατό να προλάβεις μια κουράδα τέχνης. Ας προσπαθήσουμε. Φύγαμε.
Είδαμε το τζιπ στην Εγνατία αλλά η κίνηση δεν επέτρεπε το πλησίασμά του. Κατευθύνθηκε προς την εθνική οδό. Το χάσαμε. Στα διόδια μας είπαν ότι είχε περάσει πριν από λίγο. Έξω από την Κατερίνη η Δανάη, που δεν είχε φάει πρωινό, πρότεινε στάση. Το ίδιο κι ο Κωνσταντίνος που αγωνιούσε για κατούρημα. Άλλωστε κι εμείς σκεφτόμασταν πως θα έπρεπε να ρωτήσουμε κάποιον μήπως είδε κανένα μπλε τζιπ. Σταματήσαμε για λίγο. Σε τέτοιες δύσκολες στιγμές η οικογενειακή σύμπνοια είναι συνώνυμη της ευτυχίας.
Εκτιμούμε συχνά ότι το προσεχές μέλλον μπορεί να προβλεφθεί. Και μετά δεν προλαβαίνεις να μετράς πολλαπλές και αναπάντεχες ασυνέχειες με κρίσεις και ρήξεις κι εκρήξεις αταξίας. Θα στρίψουμε δεξιά η αριστερά; Να πάρουμε πρωτοβουλία. Χρειαζόμαστε τόσες λύσεις όσα και τα λογοπαίγνια που στρώνει στο δρόμο μας η αβεβαιότητα. Έχει ενδιαφέρον μέσα στον ιδρώτα και την ένταση ν' ακούς από το στόμα σου μεταφορές και παρομοιώσεις που να σε εκπλήττουν. Ευθεία λοιπόν, ευθεία στην απρόβλεπτη και ανεξήγητη, στη μυστηριώδη και αινιγματική και ίσως και δραματική ιστορία που μας καλεί. Διαισθητική η οδήγηση ψάχνοντας κάποιο ιδιαίτερο νόημα στα τοπωνύμια. Τα χιλιόμετρα να περνούν με το ύφος εξαθλιωμένου ηρωισμού. Τα παιδιά έκαναν από δύο φορές εμετό αλλά παθιασμένα φώναζαν να τρέξουμε κι άλλο. Διαισθητική η οδήγηση ακολουθώντας το μπλε τζιπ που εισέβαλε στην ψυχή μας, κι όλες οι αισθήσεις κινητοποιημένες δέχονται τη σκόνη που σηκώθηκε από τα βάθη της συνείδησής μας βρίσκοντας παραδόξως μια φούχτα ανακούφιση. Ανακούφιση; Από τη στιγμή που ομολογείς ό,τι έχεις μέσα σου, νά που θεριεύει και σ' ενθουσιάζει. Στο κάτω κάτω στην Αθήνα πάλι σε τίποτε κρυόκωλους θα πέφταμε να ψάχνουν επιρροές και επιδράσεις ξένων καλλιτεχνών σε ό,τι επενδύσαμε, χρόνια πια τώρα, την ανάσα μας. Ενώ αυτό το κυνηγητό δίνει μια αόριστη, δηλαδή γοητευτική, υπόσχεση για κάτι διαφορετικό.

Αυτή είναι η πρόσκληση που είχαμε στείλει για τις δράσεις που ετοιμάζαμε για να παρουσιάσουμε στην Αθήνα.
Αυτή την κάρτα την στείλαμε από την Πάτρα σ' όσους είχαμε στείλει προσκλήσεις.
Τετάρτη 9 Ιουλίου 1997
-Δεν ξέρουμε πού πάμε, έχει όμως την καύλα του.
-Αυτό το είπε ο Γκράμσι;
-Με κάποια διαφορά διατύπωσης.
*
Οπωσδήποτε η ζωή στο πλοίο δεν έχει τίποτε κοινό με τη φόρτισή μας. Ηλιοθεραπεία, χαλαροί ρυθμοί, βίντεο. Τα παιδιά διασκεδάζουν στην πισίνα. Τα παρατηρούμε ανασκαλεύοντας τις χθεσινές μας εντυπώσεις. Κι αν ο περιπτεράς μας είπε λάθος για το μπλε τζιπ; Όμως και ο λιμενικός το επιβεβαίωσε ότι έφυγε με το προηγούμενο πλοίο τρεις ώρες πριν από το δικό μας...
*
Τα πιο γόνιμα λάθη μας είναι εκείνα που εκπορεύονται από την αγάπη για τον άλλο. Έρχονται μετά οι άλλες αρετές σαν το νερό στ' αυλάκι, αυτόματα κι αβίαστα.

Πέμπτη 10 Ιουλίου 1997
08.00 Τη νύχτα η θαλασσοταραχή δε μας άφησε να ησυχάσουμε. Φωνές από τις διπλανές καμπίνες κάθε που μας χτυπούσε μεγάλο κύμα. Κάποτε χαθήκαμε σε ύπνο βαθύ. Ξυπνήσαμε μ' ένα κεφάλι μαρμάρινο (όπου και να ταξιδέψεις, ο Σεφέρης σε πληγώνει). Ανεβήκαμε στο κατάστρωμα να μας κτυπήσει ο αέρας. Τα νησιά της Βενετίας έσχιζαν την ομίχλη με την πολυχρωμία τους.
*
20.00 Απήγαγαν τη Δανάη. Είμαστε πανικόβλητοι αλλά πρέπει να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας. Ο Κωνσταντίνος κλαίει συνεχώς. Ήταν στο Mestre, τους αφήσαμε για λίγο μόνους στο αυτοκίνητο, και πήγαμε κάτι να ψωνίσουμε απέναντι. Δυο άντρες και μία γυναίκα την άρπαξαν και την έβαλαν σ' ένα λευκό Ford με τούρκικο αριθμό. Τους ακολουθούμε, όπως μπορούμε. Τρέχουν δαιμονισμένα. Να απευθυνθούμε στην αστυνομία; Μπορούμε να την εμπιστευτούμε; Θα ζητήσουν άραγε λύτρα; Μακάρι να ζητήσουν λύτρα. Πού θα τα βρούμε να τους τα δώσουμε; Το σκοτάδι πέφτει και η απόγνωση. Μπαίνουμε στο Trento.
Κάρτα προς τους ίδιους πάντα παραλήπτες από το Τρέντο.
Παρασκευή 11 Ιουλίου
Innsbruck. Είμαστε πάλι μαζί. Τώρα η καθημερινότητα, εκείνα τα ασήμαντα μικροπράγματα φωτίζονται εξαιρετικά. Αγκαλιασμένοι στις όχθες του ποταμού παρατηρώντας τα αφρισμένα νερά χωρίς να λέμε κουβέντα.
Χαράματα ήταν που χάσαμε τα ίχνη των απαγωγέων και μας έπιασε τρέλα. Ψάχναμε για κάποιο σημάδι, κάτι να μας δείξει το δρόμο. Μια κόκκινη μύγα ήρθε και κάθισε στο τιμόνι. Κι όπως ο πονεμένος άνθρωπος δεν περιφρονεί την αξία των οιωνών και των συμβόλων, αφήσαμε τη μύγα να μας οδηγεί στρέφοντας το τιμόνι έτσι ώστε η μύγα να είναι πάντα στο ανώτερο σημείο του. Αφήσαμε έτσι την Ιταλία και στην Αυστρία τους είδαμε ξανά. Περάσαμε από το Schonberg, κι ο Κωνσταντίνος θυμήθηκε ότι είναι ο αγαπημένος συνθέτης της Δανάης.
-Εδώ να μείνουμε ένα βράδυ, όταν θα βρούμε τη Δανάη.
Έβαλε τα κλάματα πάλι. Δεν προλάβαμε να τον ησυχάσουμε, σε μια στροφή σ' ένα χωράφι ήταν σταματημένη η λευκή Ford με τον τούρκικο αριθμό. Τρέξαμε. Η πόρτα άνοιξε και βγήκε μια Δανάη λερωμένη με αίματα απ' την κορφή ως τα νύχια, και έκφραση αηδίας.
-Έσκασαν. Κάποια στιγμή άρχισαν να κοκκινίζουν, να κοκκινίζουν, και έσκασαν σαν μπαλόνια.
Δεν την πείραξαν καθόλου, ευτυχώς.
-Έλεγα απέξω την Ιστορία. Ήταν ο μόνος τρόπος για να κρατήσω την αυτοκυριαρχία μου. Είδατε που λέγατε ότι η κυρία Γουναρίδου χρησιμοποιεί απαρχαιωμένες μεθόδους επειδή μας ζητούσε να μαθαίνουμε παπαγαλία την Ιστορία... Πέντε φορές είπα την Ιστορία από τη στιγμή που μ' έπιασαν, και μόνο στους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς σκόνταψα. Ο δωρικός δεν έχει τρίγλυφα;
Κάρτα που στείλαμε από το Ίνσμπρουκ.
Σάββατο 12 Ιουλίου 1997
Πόσες φορές ξυπνήσαμε αλαφιασμένοι αυτή τη νύχτα... Πρέπει να χαλαρώσουμε τώρα συνεχίζοντας το ταξίδι μας χωρίς προορισμό. Πρέπει να ξεφύγουμε από την έλξη του κακού. Πρέπει να βγάλουμε την οργή από μέσα μας και, το δυσκολότερο, την καχυποψία.
*
Ξεκινήσαμε το πρωινό με επίσκεψη στο ζωολογικό κήπο του Innsbruck. Οι πρώτοι επισκέπτες με το άνοιγμά του. Εξαιρετικά προσεγμένος και όμορφος, πλυμένος από τη βροχή της νύχτας, βλέπαμε τα παιδιά να τρέχουν απ' το ένα κλουβί στο άλλο γελώντας, και στο μυαλό μας γύριζαν όλες οι λεπτομέρειες οι βασανιστικές που δεν είχαμε προλάβει να συνειδητοποιήσουμε τις δύο προηγούμενες μέρες. Προσπάθειες ν' αλλάξουμε κουβέντα, να στρέψουμε την προσοχή μας αλλού. Στην παιδική χαρά του κήπου μια σπηλιά αρκούδων θαυμάσια. Με ηχογραφημένα μουγκριτά και ήχους βροχής και μπουμπουνιτά. Και μυρωδιά από μέλι και ρετσίνι. Χωρίς τα περιβάλλοντα της σύγχρονης τέχνης τέτοιες καταστάσεις ίσως δεν θα ήταν κατορθωτές.
*
Κινηθήκαμε δυτικά. Περνούσαμε από τούνελ και μετρούσαμε όλοι μαζί ώστε να συγκρίνουμε το μήκος τους. Φτάσαμε στο Feldkirch το απόγευμα. Βόλτα στο κέντρο και ήχος από μπουζούκια. Ελληνική γιορτή, δέντρα με γαλανόλευκες ταινίες, διάχυτη μυρωδιά από σουβλάκι και τζατζίκι.

Κυριακή 13 Ιουλίου 1997
Ξυπνήσαμε κι ανέτειλε το ερώτημα:
-Προς τα πού θα πάμε τώρα;
-Μπροστά, όπως πιο μπροστά, είπε ο Κωνσταντίνος, και έγινε το σύνθημα όλης της ημέρας.
-Μπροστά, όπως πιο μπροστά. Μπροστά, όπως πιο μπροστά.
Και επειδή είναι δύσκολο να προσδιορίσεις προς τα πού είναι το μπροστά, τραβήξαμε για το Lustenau, κοντά στα αυστρογερμανικά σύνορα, όπου σύμφωνα με μία αφίσα γίνονταν έκθεση του Christo. Φτάσαμε γρήγορα στην πόλη αλλά ξοδέψαμε ώρα για να ανακαλύψουμε το κτήριο όπου η έκθεση. Όταν επιτέλους ήμασταν απ' έξω, βρεθήκαμε μπροστά σε μια ομάδα από νεαρές ποδηλάτισσες με αθλητικές φόρμες και τα κεφάλια τυλιγμένα επιδέξια στις μουσουλμανικές τους μαντήλες. Ήταν περιττό πια να δούμε την έκθεση του Christo. Συνεχίσαμε για το όμορφο Lindau αλλά, μη έχοντας γερμανικά χρήματα, δεν μπορούσαμε να παρκάρουμε. Προχωρήσαμε κι άλλο. Μεσημέριασε και τα παιδιά πεινούσαν. Κυριακή όμως δύσκολα να βρεις κάποιο μαγαζί ανοικτό. Και προχωρούσαμε και προχωρούσαμε, και, για να ξεγελάσουμε την πείνα τους, τους ζητήσαμε να βρουν στην Οδύσσεια, που είχε τυχαία ξεμείνει στο αυτοκίνητο, αναφορές φαγητού. Έπεσαν με τα μούτρα: α 112, α 139, α 141, α 147, α 149, β 289, γ 33, γ 462, γ 479, δ 33, δ 55, δ 56, δ 57, δ 60, δ 65, δ 67, δ 88, δ 623, ε 93, ε 165, ε 196, ε 199, ε 267, ζ 248, η 175, η 176, η 265, η 295, θ 71, θ 477, θ 484, ι 9, ι 162, ι 212, ι 225, ι 359, ι 557, κ 176, κ 184, κ 234, κ 235, κ 371, κ 372, κ 384, κ 477, μ 19, μ 30, μ 63, μ 320, μ 327, ξ 28, ξ 42, ξ 46, ξ 77, ξ 81, ξ 431, ξ 434, ξ 449, ξ 453, ξ 454, ξ 455, ξ 456, ο 138, ο 139, ο 140, ο 142, ο 334, π 49, π 51, π 54, ρ 12, ρ 94, ρ 95, ρ 98, ρ 258, ρ 259, ρ 331, ρ 335, ρ 343, ρ 344, ρ 412, ρ 457, σ 120, σ 360, τ 61, υ 69, υ 252, υ 254, υ 348, χ 21, ω 364, ω 395, ω 489.
Στο Tubingen μας περίμεναν πίτσες.

Δευτέρα 14 Ιουλίου 1997
Το ταξίδι ξετυλίγει ένα "δόλιο" παιχνίδι γιατί υποχρεώνει σε μια διαδικασία που δεν υπόκειται σε κάποιο ιδανικό, με αποτέλεσμα να υπονομεύει τις μορφές της ηθικής, της λογικής, της αισθητικής. Το ταξίδι συλλαμβάνει και εκφράζει τόσο το αρθρωμένο όσο και το αποσπασματικό και διασπασμένο Όλον, ως Όλον της ζωής. (Μιλάμε γενικεύοντας αλλά η σκέψη μας ορίζεται απ' όσα πριν λίγες μέρες ζήσαμε. Ας τα ξεπεράσουμε λοιπόν).
*
Tubingen, Boblingen, Stuttgart, Pforzheim, Karlsruhe... Αγοράσαμε έναν ταξιδιωτικό οδηγό. Αλλά, όπως μετακινούμαστε συνεχώς, δεν μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε. Μπαίνουμε σε μια πόλη, κάνουμε μερικές βόλτες με το αυτοκίνητο σε δυο τρεις δρόμους που τυχαία ακολουθούμε, και συνεχίζουμε για κάπου αλλού διαβάζοντας τον οδηγό. Για κάθε πόλη προκύπτουν έτσι δύο αλήθειες, μία της δικής μας εμπειρίας, και μία των αξιοθέατων που περιγράφονται στο βιβλίο. Landau, Speyer, Heidelberg.
-Έχει και ζωολογικό κήπο. Έχει ζωολογικό κήπο. Ζωολογικό κήπο. Δεν μπορείς ν' αντισταθείς σ' ένα ζωολογικό κήπο. Στάση για το ζωολογικό κήπο. Στη Χαϊδελβέργη. Με τρεις τεράστιες χελώνες από τα νησιά Γκαλαπάνγκος.

Τρίτη 15 Ιουλίου 1997
Όλη τη νύχτα έβρεχε, κι όμως το πρωί μας περίμενε ξανά συννεφιά. Αφήνουμε στις 8.30 τη Χαϊδελβέργη. Μετά μια ώρα κάνουμε στάση για καφέ σ' ένα από τα καταστήματα του αυτοκινητόδρομου. Έκπληξη: στην αυλή του εστιατορίου δύο μεγάλες στρουθοκάμηλοι με τρία μικρά.
*
Τρέχουμε στον αυτοκινητόδρομο έξω από τη Φραγκφούρτη κατά μήκος των ηλεκτρικών στύλων που μας πλησιάζουν και απομακρύνονται πανομοιότυποι, σε τακτά χρονικά διαστήματα. Ο μινιμαλισμός από τέχνη του ελάχιστου έχει πολλές φορές την τάση να γίνεται τέχνη της φλυαρίας. Εκεί που ένα αντικείμενο έχει μια ακτινοβολία δική του, μια ακτινοβολία που αποκτά ιδιαίτερη ένταση με τη μοναδική παρουσία του αντικείμενου και τον συσχετισμό του με το χώρο, δεν υφίσταται κανένας λόγος να υπάρχουν πλήθος από παρόμοια αντικείμενα. Μπορεί σ' αυτή την πρακτική να διακρίνει κανείς μια στρατηγική επιβολής πάνω στο θεατή, μια στρατηγική μνημειακού χαρακτήρα. Η μήπως είναι ο φόβος του κενού;
-Πολλά μινιμαλιστικά έργα δίνουν πράγματι μια αίσθηση κεκεδισμού. Στη μουσική όμως η χρονική διάσταση κάνει τα πράγματα διαφορετικά.
-Για μένα η επανάληψη έχει ένα άρωμα μεγαλείου, είπε ο Κωνσταντίνος.
-Θα πρόσθετα και έναν παλμό ζωτικότητας, πρόσθεσε η Δανάη.
-Κοιτάξτε εκεί!
Μία πινακίδα έδειχνε το δρόμο για το Limburg. Δεν στρίψαμε αλλά αρχίσαμε να τραγουδάμε όλοι μαζί την "Παχιά κυρία από το Λίμπουργκ" του Brian Eno, μέχρι που αποκαμωμένοι σταματήσαμε στο Wetzlar.
*
Είμαστε τόσες μέρες στο δρόμο κινούμενοι από τη δική μας περιπέτεια αλλά αγνοώντας ολοσχερώς τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο. Σαν εκείνους τους κοσμοναύτες στο διάστημα τις μέρες που διαλύονταν η Σοβιετική Ένωση, τηρουμένων των αναλογιών. Είμαστε τόσες μέρες έξω από την Ιστορία, έτσι το ταξίδι γίνεται μελέτη θανάτου.
*
Δεν απέχουμε πολύ από το Κassel, όπου στην έκθεση Documenta παρουσιάζει έργο κι ο φίλος μας Carl Michael von Hausswolff. Αποφασίζουμε να πάμε.

Τετάρτη 16 Ιουλίου 1997
Το ταξίδι είναι φορτωμένο μια σειρά νοήματα: προορισμός, πορεία, άφιξη/αναχώρηση, συνάντηση/χωρισμός, και άλλα. Το ταξίδι μιλάει γι' αυτά τα νοήματα, είναι η γλώσσα τους.
Μέσα από τη συνεχή εναλλαγή τοπίων και τόπων αναδείχνεται ο συμφιλιωτικός ρόλος της συνείδησης του ταξιδιώτη ο οποίος ονομάζει πια το σώμα του "εδώ", ενώ "εκεί" είναι το παρελθόν ή το μέλλον. Έτσι, αν και το ταξίδι ως μέσο έχει τη μέθοδο στο πετσί του, η αποτελεσματικότητά του είναι αμφίβολη, γιατί αυτά που έχουν συμβεί συγχέονται συνεχώς με εκείνα που πρόκειται να 'ρθουν. Και έτσι διατηρείται το ταξίδι έξω από όλους τους μηχανισμούς που καθιερώνουνε θεσμούς, μ' άλλα λόγια αφήνεται άθικτη η γοητεία του.
*
Βλέπουμε τους δρόμους του Κάσελ γεμάτους με τις αφίσες της Ντοκουμέντα και νοιώθουμε έξαψη. Τι θα δούμε;
Οι προβολείς των ΜΜΕ πέφτουν στο Κάσελ όπως πριν 5 χρόνια. Στο ενδιάμεσο διάστημα σιωπή. Μπορεί να υποθέσει κανείς ότι δεν γίνεται τίποτε ενδιαφέρον από Ντοκουμέντα σε Ντοκουμέντα; Η διάκριση περιφέρειας και κέντρων βασίζεται συνήθως στην προκατάληψη και σε μία νοοτροπία που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η νοοτροπία του κέντρου είναι αυτοαναφορική, κι όταν στρέφεται σε καταστάσεις που λαμβάνουν χώρα αλλού, τότε το κάνει με επίφαση γενναιοδωρίας. Αντίθετα η περιφερειακή νοοτροπία είναι στραμμένη μονίμως σ' ό,τι γίνεται αλλού, κλείνοντας τα μάτια σ' αυτά που συμβαίνουν επί τόπου.
*
Πόση βία, πόσος καταναγκασμός υπάρχει πίσω από μία μεγάλη έκθεση;
*
Κάθε κυρίαρχη τάση έχει μία δυναμική προς τον ολοκληρωτισμό, δηλαδή μία διάθεση να εξαλείψει την πιθανότητα ένστασης, κάθε ένστασης είτε λογικής είτε συναισθηματικής, που θα βρίσκονταν έξω από τον έλεγχό της. Αυτή η αντίληψη της ολοκληρωτικής εξουσίας παράγει ένα παρανοϊκό σύμπλεγμα καθώς έλκει την υποταγή αλλά παράλληλα δίνει το έρεισμα για εστίες αντίστασης.
*
Απόγευμα στο Tierpark Sababurg. Κάθε ζωολογικός κήπος διέπεται από διαφορετική λογική. Εδώ υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις που πρέπει να διανύσουμε περπατώντας για να πλησιάσουμε τα ζώα.
*
Στο δρόμο προς και από το ζωολογικό κήπο συναντήσαμε βελανιδιές φυτεμένες από τον Beuys. Θυμηθήκαμε εκείνο το πρωινό πριν δεκαπέντε χρόνια που φτάσαμε σ' ένα ομιχλώδες Κάσελ και βρεθήκαμε αντιμέτωποι με τους λόφους που σχημάτιζαν στην πλατεία τα 7000 κομμάτια βασάλτη του Beuys. Καταπληκτική εικόνα. Θαμπωθήκαμε, και πολύ περισσότερο όταν μάθαμε ότι δεν ήταν αυτό το έργο αλλά το πρώτο στάδιο μιας διαδικασίας που αποσκοπούσε στο φύτεμα 7000 δένδρων. Αυτές τις μέρες τριγυρίζοντας με το αυτοκίνητο την πνιγμένη στα δάση Γερμανία, αναρωτιόμαστε για τη λειτουργικότητα του έργου. Τι σημαίνει αυτή η δενδροφύτευση σ' ένα πράσινο τόπο; Δύο μέρες πριν ξεκινήσουμε καιγόταν το Σέιχ Σου στη Θεσσαλονίκη, πόσο διαφορετική θα ήταν η πράξη του Beuys αν πραγματοποιούνταν σε μια χώρα γυμνή από πράσινο σαν την Ελλάδα... που όμως στερείται καταναλωτών τέχνης αλλά και καταναλωτών οικολογίας.

Πέμπτη 17 Ιουλίου 1997
Κατεβήκαμε για πρωινό στην τραπεζαρία του ξενώνα.
-"Το πλεονέκτημα αφορά το μέλλον" αλλά το μέλλον είναι τσιχλόφουσκα ε; μας υποδέχτηκε με γέλια ο Klaus Groh.
-Είναι αλήθεια ότι εμάς μας ενδιαφέρει το παρόν...
-Το οποίο όμως παρόν το εξαφάνισε η βία της τεχνολογίας, συνέχισε να γελά βάζοντας το χέρι μπροστά στο στόμα. Έπιασε να μας διηγείται τις περιπέτειές του.
-Γύριζα με το ποδήλατό μου σπίτι στη Formentera στην Ισπανία. Ήταν νύχτα και ήμουν λίγο πιωμένος (υπέροχη Rioja), και μια πέτρα ακριβώς μπροστά στο ποδήλατό μου σταμάτησε ξαφνικά τη χαρούμενη διαδρομή. Πετάχτηκα ψηλά και ίσια με τα μπροστινά μου δόντια πάνω σ' ένα από τους σκληρότερους βράχους του δρόμου. Σε λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο έχασα δύο απ' τα πολύ γερά μου μπροστινά δόντια και ακόμα μου έσπασε ένα κόκκαλο και μερικά γαλόνια αίμα χύθηκαν στο δρόμο. Προτίμησα να μην πάω στον κοντινό οδοντίατρο αλλά να πάρω βεβιασμένα το αεροπλάνο και να επισκεφτώ το δικό μου γιατρό. Ήταν μια περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Μπήκα στο νοσοκομείο, όπου μου εμφύτευσαν τις ρίζες για δύο νέα δόντια. Εφτά μήνες αργότερα είχα ένα πολύ όμορφο, νέο και καλλιτεχνικό σετ δοντιών. Έδειχνα σαν νέος.
Όμως στις τελευταίες διακοπές, μόλις δύο βδομάδες πριν, στο ίδιο ακριβώς μέρος στην Ισπανία, επανέλαβα το ίδιο ξαφνικό πέσιμο και το παιχνίδι ξανάρχισε απ' την αρχή. Βρίσκομαι τώρα στη μέση αυτής της νέας ιστορίας.
Μείναμε με τον Klaus ως το απόγευμα. Ήταν αργά για να πάμε στα Ντοκουμέντα.

18 Ιουλίου 1997
Συναντήσαμε τον Leif Elggren στην είσοδο του σιδηροδρομικού σταθμού. Του είπαμε ότι μια μόλις μέρα πριν να φύγουμε απ' την Ελλάδα είχαμε πάρει το δίσκο του Talking to a Dead Queen, τον αφιερωμένο στη θεία του που είχε το χάρισμα να μπορεί να κοιμάται οπουδήποτε οποτεδήποτε. Συγκινήθηκε.
Κάποτε, άρχισε να διηγείται, όταν ήμουνα μικρός, χάθηκα στο Roros της Νορβηγίας. Βρέθηκα, αλλά από τότε έχω ένα βαθύ αίσθημα απορίας σχετικά με το συμβάν αυτό. Ένα αίσθημα ότι δεν θα μπορούσα να απαλλαχτώ ποτέ. Ήμουν στ' αλήθεια εγώ ή ήταν ένα άλλο παιδί που βρέθηκε; Μήπως ήταν μια τρομερή ανταλλαγή; Μήπως εγώ, που χάθηκα, ακόμα ζω στο Roros; Όμως τότε ποιος είμαι "εγώ" που ζω και εργάζομαι στη Στοκχόλμη; Είμαι "εγώ" ένα Νορβηγάκι που η μητέρα μου νόμιζε ότι ήμουν εκεί στο Roros; Βαδίζω ακόμα στους δρόμους του Roros ψάχνοντας για τους γονείς μου; Τέλος πάντων μεταφέρθηκα στη Σουηδία και είμαι πολύ ευτυχής για την ευκαιρία που είχα να συναντήσω τη θεία μου που είχε το χάρισμα να μπορεί να κοιμάται οπουδήποτε οποτεδήποτε.
Μείναμε με τον Leif ως το απόγευμα. Ήταν αργά για να πάμε στα Ντοκουμέντα.

Σάββατο 19 Ιουλίου 1997
8.00 Ξεκινούμε για την έκθεση αποφασιστικά και μας σταματάει ένας Βούλγαρος στην τραπεζαρία. Ακούγοντάς μας κατάλαβε ότι είμαστε Έλληνες και μας έσφιξε το χέρι ευχαριστώντας μας για την υποστήριξη της Ελλάδας προς το βουλγαρικό αίτημα για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Ήταν προφανώς κάτι που έγινε αφού φύγαμε απ' την Ελλάδα, έτσι κι αλλιώς όμως δεν είχαμε ξανααισθανθεί εκπρόσωποι της κυβέρνησης.
-Τι λόγο ύπαρξης έχει το ΝΑΤΟ πια; Ποιος είναι ο αντίπαλός του;
Μας κοίταξε με οίκτο.
-Ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος έχει αρχίσει. Δεν έχουν αποσαφηνιστεί ακόμα οι συμμαχίες. Ποιος με ποιον και εναντίον τίνος. Δεν το έχετε καταλάβει; Είσαι πιο σίγουρος σ' όσο περισσότερα σχήματα συμμετέχεις. Η Ελλάδα τα καταφέρνει, αν και τόσο παράδοξη, τόσο διαφορετική. Είναι περίεργο πώς τα καταφέρνει. Διέκοψε τη συζήτηση η είσοδος του Hartmut Geerken. Θυμήθηκε αμέσως τη δράση μας στο Γκαίτε της Αθήνας τότε που ήταν από τους διευθυντές του.
-Ήταν προφητικό, έλεγε και ξανάλεγε. Ήταν προφητικό, εκατοντάδες προφυλακτικά γύρω γύρω κι εσείς στη μέση με το ατέλειωτο παιχνίδι σας, σχόλιο στο AIDS πριν το AIDS.
Θυμηθήκαμε τότε που ανακοίνωσε ότι θα διαβάσει ποιήματά του, κι όταν μαζεύτηκε ο κόσμος, διαπίστωσαν ότι διάβαζε τα ποιήματα από μέσα του. Θυμηθήκαμε, θυμηθήκαμε, μεσημέριασε.
-Πρέπει να δούμε τα Ντοκουμέντα. Αν δεν το καταφέρουμε και σήμερα, θα σηκωθούμε να φύγουμε.
Ο Hartmut ήταν ενθουσιασμένος με την έκθεση γιατί, όπως είπε, συνδύαζε δύο καταστάσεις φαινομενικά αντιφατικές, την παγκοσμιοποίηση από τη μια, και την απομόνωση από την άλλη.
Φτάσαμε στο σιδηροδρομικό σταθμό, απ' όπου ξεκινούν τα Ντοκουμέντα, και νά ο Bengt Adlers. Ήταν ενθουσιασμένος με την έκθεση γιατί, όπως είπε, είχε έργα που έπρεπε να σκύψεις πάνω τους και να ασχοληθείς μαζί τους, δεν είχε πομπώδεις κατασκευές οι οποίες σου επιβάλλουν τον όγκο και τα χρώματά τους.
-Αυτή τη φορά δεν θα μου αρνηθείτε, θα έρθετε να παρουσιάσετε μία performance στο μουσείο του Malmo.
Γιατί δεχτήκαμε; Ήταν η ματαιοδοξία που μας έσπρωξε; Ήταν μια αφορμή για να συνεχίσουμε το ταξίδι μας και να επισκεφτούμε ξανά την Στοκχόλμη, όπου ζήσαμε τρία χρόνια; Όπως και νάχει ήταν αργά για να επισκεφτούμε τα Ντοκουμέντα. 19.00 Τέτοια ώρα θα έπρεπε να παρουσιάζουμε την τελευταία μας εικαστική δράση στην Αθήνα. Δημοσιεύθηκε άραγε το πρόγραμμά μας σε καμιά εφημερίδα; Μάλλον όχι. Η αντικειμενικότητά τους ξεκινάει από την αντίληψή τους για το γεγονός. Τι είναι γεγονός; Γεγονός είναι αυτό που εκφράζει τις κλίσεις των ανθρώπων που δουλεύουν στον Τύπο. Κάθε πληροφόρηση αποτελεί έκφραση μιας τάσης. Οι δημοσιογράφοι αποφασίζουν πόσο ενδιαφέρον θα είναι ένα θέμα σταθμίζοντας με τα δικά τους ενδιαφέροντα, αποφασίζουν πόσο νόημα έχει κάτι εξαρτώντας το απ' την προσωπική τους αντίληψη. Η αντικειμενικότητα έρχεται μετά ως επινόηση που θα τους απενοχοποιήσει. Το αστείο είναι ότι όλα αυτά τα παραδέχονται και οι άνθρωποι του Τύπου, όταν μιλούν για την τηλεόραση. Τέτοια ώρα, λοιπόν, θα παρουσιάζαμε τη δράση μας μπροστά στο ανυποψίαστο κοινό των περαστικών. Δύσκολο να πιστέψεις ότι πήγε κάποιος στο χώρο της δράσης μας ειδικά για να μας παρακολουθήσει. Είναι η δωδέκατη νύκτα του ταξιδιού μας και έχουμε την αίσθηση ότι δεν έχουμε λείψει από κανέναν. Το ξανασκεφτόμαστε: δεν έχουμε λείψει από κανέναν. Έχει μια ανακουφιστική επενέργεια αυτή η σκέψη γιατί μας απαλλάσσει από τη σημασία.

Κυριακή 20 Ιουλίου 1997
Η Δανάη ξύπνησε πρώτη σήμερα και άρχισε να γράφει ένα διήγημα: "Από παλιά οι άνθρωποι αναρωτιούνταν αν υπάρχει ζωή σ' άλλους πλανήτες, και μια θετική απάντηση, πολλοί υποστήριξαν, θα οδηγούσε σε μεγάλες αλλαγές στις απόψεις μας για τον εαυτό μας, για το σύμπαν, για τη θέση μας μέσα σ' αυτό. Θα είναι ένα ιδεολογικό ταρακούνημα που θα έχει άμεσες επιδράσεις και στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή, σύμφωνα με τις εικασίες διαφόρων θεωρητικών. Αυτά μέχρι εκείνο το πρωινό που ήρθε το μήνυμα απ' τον πλανήτη Ψ. Δεν συστήνονταν, όπως θα περίμενε κανείς. Ούτε ρωτούσαν τίποτε για μας, για τις συνήθειές μας, για τη ζωή μας. Σαν να μας γνώριζαν από παλιά έστειλαν μόνο μια πρόσκληση να συμμετάσχει ο πλανήτης μας στη μεγάλη καλλιτεχνική έκθεση που διοργανώνουν κάθε τρεις περιόδους, και που αυτή τη φορά θα είναι αφιερωμένη στα ελάσσονα ηλιακά συστήματα της περιφέρειας."
Αυτά πρόλαβε να γράψει και μας τα διάβασε μόλις ξυπνήσαμε ζητώντας την άποψή μας για την επιλογή του καλλιτέχνη. Σκεφτόταν τον ΟΗΕ και κάποιες δημοκρατικές διαδικασίες. Της μιλήσαμε για τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας και καταλήξαμε ότι στο κάτω κάτω η NASA αμερικάνικη είναι. Περάσαμε έτσι δύο ώρες τρώγοντας πρωινό και συζητώντας πολύ διασκεδαστικά, η Δανάη όμως αμφιβάλλουμε αν θα συνεχίσει να γράφει το διήγημα που άρχισε.
*
Άρχισε να βρέχει όταν αφήναμε το Κάσελ και η βροχή έκανε τη διαδρομή δυσάρεστη. Σταματήσαμε στο Fallingbostel, οπου στον ξενώνα βρήκαμε φυλλάδια που μας πληροφόρησαν για την ύπαρξη Vogelpark στην περιοχή. Η βροχή κόπασε, δεν μπορούσε λοιπόν να μας ξεφύγει. Ευτυχώς. Ήταν πανέμορφο. Εντυπωσιακότατοι οι βούκεροι. Η Αλεξάνδρα πήρε έναν υπέροχο τουκάνο από πηλό.
*
Μάρτυρες του Ιεχωβά: ο απόλυτος φορμαλισμός στη γλώσσα του σώματος. Τους είδαμε στο Φέλντκιρχ, τους είδαμε στο Τύμπινγκεν, ξανά στη Χαϊδελβέργη και φεύγοντας απ' το Κάσελ, με τα περιοδικά τους μπροστά στο στήθος, σε πλήρη ακινησία. Αν υιοθετούσαμε αυτήν την στάση (με το βλέμμα μας ιδεαλιστικό και αυστηρό, ήρεμο και ηλίθιο να χάνεται στον ορίζοντα του μέλλοντος) και βγάζαμε μια σειρά φωτογραφίες; Έτσι μάλιστα όπως κινούμαστε από χώρα σε χώρα, σε αστικούς και υπαίθριους χώρους... Δεν μας ταιριάζει όμως κανένα καθοδηγητικό "Ξύπνα". Θα μπορούσαμε να κρατούμε ένα περιοδικό με εξώφυλλο έναν κόμπο, έναν "γόρδιο δεσμό".
*
Τα παιδιά στο παράθυρο παραδίδονται σ' όλα όσα θα καταδιώκουν μεγαλώνοντας ως αναμνήσεις.

Δευτέρα 21 Ιουλίου 1997
Τα χρήματα που είχαμε μειώθηκαν σημαντικά.
Ξεκινήσαμε στις 9.30 από το Fallingbostel με δυνατή βροχή που μας συνόδευσε ως το Αμβούργο. Φτάσαμε στο Κίελο στις 12.30 και αμέσως πήγαμε στην κεντρική πλατεία, όπου για δύο ώρες παρουσιάσαμε τη δράση με τη μεζούρα, που είχαμε πρωτοπαρουσιάσει ένα χρόνο πριν στα "51 Σάββατα". Για μια ώρα από τη θέση του φιλιού απομακρυνόμασταν ξετυλίγοντας μια μεζούρα απ' τα στόματά μας. Τη δεύτερη ώρα, αντίστροφα, πλησιάζαμε αργά τα πρόσωπά μας ρουφώντας τη μεζούρα μέχρι να καταλήξουμε σε φιλί.
Καταπληκτικό. Μαζέψαμε 665 μάρκα. Θα το ξανακάνουμε.
*
Το Αμβούργο δεν υπάρχει για τον περαστικό. Μόνο βουνά από κοντέινερ.
*
Είδαμε στο χάρτη μία κωμόπολη με το όνομα Schonberg κοντά στο Κίελο και ξεκινήσαμε για να περάσουμε εκεί τη νύκτα μας, ικανοποιώντας έτσι μια επιθυμία του Κωνσταντίνου απ' τις κακές ημέρες.
Σε μια γωνία ένα περιπολικό της αστυνομίας με γνήσια κινηματογραφική οδήγηση μάς ανάγκασε να σταματήσουμε αιφνιδιασμένοι. Είμαστε ύποπτοι. Μα, με δυο μικρά παιδιά; Είμαστε ύποπτοι. Επακολουθεί ψαχούλεμα, ενώ οι περαστικοί ασκούν τις ακτίνες Χ των ματιών τους. Αφού δεν είχαμε όπλα επάνω μας, ήταν η σειρά του αυτοκινήτου, οπότε βάζοντας το κεφάλι μέσα ο αστυνομικός έπεσε πάνω στην "Οδύσσεια" και νά τα επιφωνήματα και οι απαγγελίες που κάνουν τους απλούς ανθρώπους να λένε "είδες πώς ξέρουν οι ξένοι τους αρχαίους!" ενώ οι άλλοι απαντούν στωικά "Όϊ όι μάνα μου".
Έτσι πάψαμε να είμαστε ύποπτοι. Ο Όμηρος ήταν το διαβατήριό μας στην υπόληψη των αστυνομικών. Γίναμε έξω φρενών. Δεν δίστασαν να κάνουν σωματικό έλεγχο σε μικρά παιδιά αλλά υποκλίθηκαν σ' ένα βιβλίο, αποδεικνύοντας πόσο εύκολα η γνώση μπορεί να βοηθάει στην καταπίεση, όπως η επιστήμη μπορεί να οδηγεί στην απανθρωπιά, όπως η ευημερία μπορεί να τρέφει τον εγωισμό, όπως η τεχνική μπορεί να υποστηρίζει τη μαζική εξόντωση, όπως η εκπαίδευση μπορεί να συμβάλλει στην ανισότητα, όπως η δημοκρατία ξεφτίζει σε αυταρχισμό και λαϊκισμό. (Πόσο το αίσθημα της αδικίας καλλιεργεί τη ρητορική διάθεση).

Τρίτη 22 Ιουλίου 1997
Πρωί με καλοκαιρινή λιακάδα για πρώτη φορά από τη μέρα που αφήσαμε την Ελλάδα. Φεύγουμε για το Puttgarden απ' όπου θα πάρουμε το πλοίο "Άμλετ" για τη Δανία. Κι από εκεί, μετά από μια ώρα, θα είμαστε απέναντι.
-Φτάσαμε στη χώρα του Άντερσεν, είπε ο Θανάσης.
-Φτάσαμε στη χώρα του Κίρκεγκάαρ, είπε η Δανάη.
*
"Δείτε αριστερά. Το τοπίο δεξιά. Εκείνο στο βάθος, το άλλο εδώ πλάι". Τρέχει το αυτοκίνητο, τρέχουν οι εικόνες. Τι κερδίζουν τα παιδιά; Ιδιαίτερα ο Κωνσταντίνος που είναι πέντε χρονώ. Έχουν παγιώσει ένα τοπίο στη συνείδησή τους (πέρα από τον στενό χώρο γύρω από το σπίτι μας), ώστε να αντιληφθούν το "άλλο", το "διαφορετικό";
*
Διανυκτερεύουμε στο Maribo. Η Δανάη διαπίστωσε ότι υπάρχει τηλεόραση στον ξενώνα, και μεταδίδεται η σειρά Χ-Files. Ενθουσιασμένη... Δεν ήταν τόσο η ευχαρίστηση από το συγκεκριμένο επεισόδιο (που δεν της άρεσε) όσο η αίσθηση του συντονισμού, της κοινωνίας με χιλιάδες άλλους ανθρώπους σ' ένα πλέγμα ταυτόχρονης εμπειρίας.

Τετάρτη 23 Ιουλίου 1997
Μερικά χιλιόμετρα από το Maribo είναι το Safari Park του Knuthenborg όπου περάσαμε όλη τη μέρα. Στην είσοδο μας έκαναν έκπτωση γιατί ήμασταν από τους πρώτους επισκέπτες. Μπαίνοντας, μία καμήλα ήρθε να ξυθεί στο αυτοκίνητό μας, κι όταν έφτασε στο ξύσιμο του πίσω αριστερού ποδιού άρχισε να κλωτσάει το δεξί μπροστά φτερό με δύναμη τρομοκρατώντας τον Κωνσταντίνο. Το απόγευμα, όταν φεύγαμε, μία μητέρα πόνυ έδωσε μια κλωτσιά στα οπίσθια του Θανάση μόλις ο Κωνσταντίνος προσπάθησε να χαϊδέψει το πουλάρι της.
Όμορφη μέρα. Η Αλεξάνδρα ήθελε ένα αναμνηστικό οπωσδήποτε. Κ' ήταν τόσο κακόγουστα. Πήρε μια ζέμπρα χαρτοκόπτη.

Πέμπτη 24 Ιουλίου 1997
Μουσείο Arken στην περιοχή Ishoj της Κοπεγχάγης. Σύγχρονη δανέζικη τέχνη (με μια Yoko Ono, ένα Warhol κι έναν Pistoletto ως αίνιγμα ανάμεσα στα άλλα έργα). Ενα έργο αποτελούνταν από ένα ογκώδες παραλληλεπίπεδο από αφρολέξ (ή όπως αλλιώς λέμε αυτήν την σπογγώδη μάζα με την οποία γεμίζουμε στρώματα και καναπέδες). Όταν ανέβαινες κάποια σκαλοπάτια πλάι στο έργο, διαπίστωνες ότι ήταν σκαμμένο από πάνω σ' ένα του μέρος, και κάτι υπήρχε στην εσοχή που σχηματίζονταν. Αυτός ήταν και ο τίτλος "κοντέινερ με γλυπτό στο εσωτερικό του". Αυτό το έργο έμοιαζε με αλληγορία για το ίδιο το μουσείο, ένα πανέμορφο κτίριο το οποίο τραβούσε την προσοχή σου πολύ περισσότερο από τα εκθέματα. Αυτού του είδους οι εκθέσεις πάντως, με τις τοπικές εκδοχές της σύγχρονης τέχνης, είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσες αν συγκριθούν μ' εκείνες του περιοδεύοντος θιάσου των "διεθνών" καλλιτεχνών που κάνουν πολλά μουσεία να μοιάζουν σα δυο σταγόνες νερό.
*
Lyngby, λίγα χιλιόμετρα από την Κοπεγχάγη. Ο ξενώνας μέσα στο δάσος. Εδώ, λέει, ζουν χιλιάδες ελάφια. Είναι μια καλή πρόφαση για βόλτα. Κι όμως, θαυμάσια αίσθηση, να που κρυμμένο πίσω από τους θάμνους σηκώνεται στα βήματά μας και μας κοιτά. Απέχουμε μερικά μέτρα μόνο. Στεκόμαστε ακίνητοι και κοιταζόμαστε. Είμαστε τρελαμένοι από χαρά. Πιο κάτω, εκατό μέτρα περίπου, είναι ένα ολόκληρο κοπάδι.

Παρασκευή 25 Ιουλίου 1997
Ο Κωνσταντίνος ξύπνησε με εφιάλτη. Ανέβαινε το Γολγοθά, ήδη διέκρινε τους τρεις σταυρούς, μα όταν έφτασε εκεί είδε ότι Χριστός ήταν ο κλόουν του McDonald's. Τρομοκρατημένος πετάχτηκε απ' το κρεβάτι.
*
Στο Louisiana η έκθεση Sunshine & Noir με τέχνη της περιόδου 1960-97 από το Los Angeles. Για τον McCarthy είχαμε πρωτοδιαβάσει πριν από 15 χρόνια περίπου, ότι γάμησε ένα χάμπουργκερ. Θεωρούσαμε το βεληνεκές του περιορισμένο στην αμερικάνικη ευαισθησία αλλά πρόσφατα ο Δ. Ιωάννου έδειξε μια κατασκευή του στην Αθήνα. Δεν περιμέναμε με τίποτα η έκθεση του Louisiana να κυριαρχείται από έργα του. Μία κατασκευή μεγέθους ανάλογου με της Αθήνας, βίντεο, ξανά βίντεο, ζωγραφική... σταθερά έξω από την εμβέλεια της κραυγής μας.
Ευτυχώς ήταν εκεί και το μπαρ του Kienholz (Τhe Beanery), έργο του 65, ικανό να δώσει εκείνους τους κραδασμούς που προσδοκά η καρδούλα μας από την τέχνη.
*
Helsingor. Απογευματινή βόλτα στο κάστρο του Άμλετ.
Όσο προχωρούμε προς βορρά η μέρα μεγαλώνει.
*
Τα ονόματα έχουν δοθεί.

Σάββατο 26 Ιουλίου 1997
Σουηδία. Η Δανάη βρίσκει σ' ένα βενζινάδικο ένα καλάμι ψαρέματος σε καλή τιμή και το αγοράζει χωρίς δεύτερη σκέψη.
*

Ανάμεσα στην αναγκαιότητα και το τυχαίο, το ταξίδι συντάσσει μια γενναιόδωρη ετυμολογία της ύπαρξης.
-Κυρία Κατσιάνη, κύριε Χονδρέ. Ένα χαμόγελο πλησίαζε με χαρακτηριστικά άγνωστης γυναίκας.
-Είμαι η Ελένη (επίθετο;), η μαθήτριά σας το '80 και '81 στην Κεφαλονιά. Καθήσαμε και στροβιλίζονταν τα λόγια μας από το παρελθόν (τα χρόνια του σχολείου στη Σάμη) στο παρόν (οι δουλειές στο ψητοπωλείο του άντρα της) ή το μέλλον (η επιστροφή στην Ελλάδα πριν τα παιδιά μεγαλώσουν πολύ), κι ενώ, όταν πιάσαμε τη συζήτηση, ο γύρος πίσω μας έμοιαζε με γλυπτό του De Kooning, μέχρι να χωρίσουμε κατέληξε σε μια μορφή Giacometti.
Απόγευμα πια και βγαίνοντας από το ψητοπωλείο να και η Μαρία, μακρινή θεία της Αλεξάνδρας, με τον άντρα της τον Κώστα που δεν τον είχαμε γνωρίσει ποτέ στο παρελθόν, χαρούμενη και έτοιμη να βάλει τις φωνές.
-Βρίσκεστε στο Varberg και δεν ήρθατε να μας συναντήσετε; Ήταν να φύγουν για το Goteborg για να βρεθούν με φίλους αλλά, τώρα που είμαστε μαζί, τα σχέδια μπορούν ν' αλλάξουν. Έρχονται και οι φίλοι τους, λοιπόν, και ξετυλίγεται μια γιορτή για χάρη μας που πάει ως το βράδυ. Συγκίνηση.
Κυριακή 27 Ιουλίου 1997
Η χθεσινή γιορτή επαναλαμβάνεται σήμερα από το πρωί στο σπίτι των φίλων, στο Goteborg. Οι πίτες, οι σαλάτες, τα ψητά... κάτι από Ανάσταση έχει η ατμόσφαιρα. Διάλειμμα το απομεσήμερο με επίσκεψη στο ενυδρείο της πόλης. Και ξανά στο σπίτι για να συνεχιστεί το γλέντι.

28 Ιουλίου 1997
Οι μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι είναι παντού το ίδιο απρόσωποι. Το ουράνιο τοπίο όμως της Σουηδίας σε κάνει να μην το προσέχεις. Σύννεφα κοντινά, απομακρυσμένα και μακρινά στην άκρη του ορίζοντα. Σύννεφα ολόλευκα πουπουλένια, γκρίζα και συμπαγή μαύρα γράφουν τις τροχιές τους με διαφορετική ταχύτητα. Βρόχινα παραπετάσματα, στροβιλισμοί ανέμων. Γαλανές τρύπες και χυμένα γάλατα υδρατμών.
*
Φοβερή καταιγίδα κοντά στο χωριό Finnerodja. Είναι μεσημέρι και το σκοτάδι απόλυτο. Τόση βροχή μόνο σε ταινίες είχαμε δει. Σταματήσαμε στην άκρη του δρόμου. Μετά από μισή ώρα κόπασε κάπως η κακοκαιρία και βελτιώθηκε η ορατότητά μας. Είδαμε τότε, μέσα στη βροχή, μια κοπέλα με ροζ μαλλιά και παντελόνι στο ίδιο χρώμα να μας χαιρετάει χαμογελώντας. Ήμασταν αγριεμένοι απ' τον καιρό, και φοβηθήκαμε. Κάναμε στροφή και ζητήσαμε στέγη στο χωριό. Βλέπαμε τη μεγάλη λίμνη φουρτουνιασμένη απ' το παράθυρο. Η Δανάη ήταν απαρηγόρητη, αν ο καιρός ήταν καλός, θα μπορούσε να ψαρέψει.

29 Ιουλίου 1997
Ήλιος σ' όλη τη διαδρομή για την Στοκχόλμη. Ξανά εδώ μετά από έξι χρόνια. Είσοδος από το Σερχόλμεν όπου και το κατάστημα της ΙΚΕΑ. Στάση για τα περίφημα κεφτεδάκια με την αλμυρή κίτρινη και τη γλυκιά κόκκινη σάλτσα. Απόλαυση. Τηλεφώνημα στην Τζία. Λείπει στην Ελλάδα. Τηλεφώνημα στο Χρήστο. Λείπει στην Ελλάδα. Τηλεφώνημα στο Michael. Λείπει σε διακοπές. Τηλεφώνημα στον Αλέξη. Δεν απάντησε. Απογευματινή επίσκεψη στο παλιό μας σπίτι. Ύστερα στο Haga park. Στη μεγάλη στρόγγυλη βιβλιοθήκη της γειτονιάς μας και μετά ξεφάντωμα στο Hard Rock απέναντί της. Σαν να μη λείψαμε καθόλου.

Τετάρτη 30 Ιουλίου 1997
Το Μοντέρνο Μουσείο κλειστό από τις 19 Μαΐου. Τα έργα μεταφέρονται στο νέο κτίριο που θα εγκαινιαστεί το Φεβρουάριο στα πλαίσια της "Στοκχόλμης, Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 1998". Το Kulturhuset κλειστό για τον ίδιο λόγο. Η Μουσική Ακαδημία και η Liljevalchs Konsthall αναδομούνται επίσης περιμένοντας την Πολιτιστική Πρωτεύουσα.
-Η Θεσσαλονίκη βέβαια δεν κατόρθωσε να έχει έτοιμα τα έργα που έπρεπε για την "Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1997", η Στοκχόλμη όμως, προκειμένου να είναι έτοιμη το 1998, κατάργησε την προηγούμενη χρονιά, καγχάσαμε.
Ο Leif υποσχέθηκε να προσπαθήσει μια ιδιωτική επίσκεψή μας στο Μοντέρνο Μουσείο, όταν είδε την απογοήτευσή μας.
*
Πήγαμε στο Skansen όπου υπάρχουν σπίτια άλλων εποχών μεταφερμένα από κάθε μεριά της Σουηδίας, καθώς και ζωολογικός κήπος. Οι αρκούδες, ο λυγξ έλειπαν. Οι χώροι τους διαμορφώνονται εκ νέου για το 1998.
*
Ο Κωνσταντίνος απέναντι σε είδη ψαρικής σ' ένα από τα παραδοσιακά σπιτάκια του Skansen αναρωτιέται "αυτά γιατί τα έχουν στο μουσείο; Αφού τα χρησιμοποιούμε... Δεν είναι άχρηστα" και δίνει έναν ορισμό για τα μουσεία.
Πόσα μουσεία αλήθεια έχει η Στοκχόλμη; Είναι διάχυτη η αίσθηση ότι όλα μπορούν να καταταχθούν, να ταξινομηθούν. Είναι ευτύχημα ότι στην Ελλάδα δεν έχουμε κανένα μεγάλο μουσείο σύγχρονης τέχνης. Δεν μπορείς να παγώνεις κάτι ζωντανό, να το ακινητοποιείς παρουσιάζοντας κάποιες πλευρές του μόνο. Αυτή η χειρονομία επιβολής μιας εξουσίας κι ενός γούστου νεκρώνει και ταριχεύει το παρόν βγάζοντάς το από το ενεργό πλαίσιο αναφοράς του, και μετακινώντας το σε μια βιτρίνα ουδετερότητας.

Πέμπτη 31 Ιουλίου 1997
Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Ένας σκίουρος κομμένος στη μέση, ανάμεσα σ' άλλα ζώα βαλσαμωμένα, σχεδιαγράμματα κι απεικονίσεις. Τα παιδιά στάθηκαν και τον παρατηρούσαν αρκετή ώρα. Πώς θα αντιδρούσαν άραγε, αν έβλεπαν μια κομμένη αγελάδα σε ένα περιβάλλον τέχνης;
*
Πήγαμε, το μεσημέρι, στο σπίτι του Leif για να πάρουμε μαζί πρωινό. Ήταν εκεί και ο Kent Tankred, διευθυντής του θρυλικού κέντρου πειραματισμού Fylkingen. Μας χαρίζει τον κατάλογο που εκδόθηκε το 1993 για τα 60 χρόνια του κέντρου. Ο Cage πριν να γίνει ο CAGE. Από τον N. J. Paik στον Ξενάκη, από τον Kagel στον Dick Higgins, από τη Meredith Monk στους Phauss. Μία διαδρομή εντυπωσιακή.
-Τι θα παρουσιάσετε με την ευκαιρία της Στοκχόλμης, Πολιτιστικής Πρωτεύουσας '98;
-Κάναμε αρκετές προτάσεις αλλά δεν πήραμε απάντηση. Μάλλον δεν θα μας περιλάβουν στο πρόγραμμά τους.
*
Αν είσαι ξένος με αυτοκίνητο, η Στοκχόλμη δεν είναι απλώς αφιλόξενη πόλη, είναι τυραννική. Δεν υπάρχει πουθενά τόπος να σταματήσεις, και, όπου και να σταθμεύσεις, πρέπει να πληρώσεις. Σου χρειάζεται ένας κουμπαράς με κέρματα, αν είναι να κινηθείς από 'δώ κι από 'κεί. Και τι άλλο θα κάνει ένας ξένος, αν όχι να τριγυρίζει. Πήραμε μια κλήση σήμερα, όταν μας σώθηκαν τα κέρματα και αφήσαμε το αυτοκίνητο για ένα μισάωρο σ' ένα πάρκινγκ χωρίς τη σχετική απόδειξη στο τζάμι. Όλη η πόλη, και στα πιο απομακρυσμένα σημεία, είναι γεμάτη από τα αυτόματα μηχανήματα πληρωμής για τη στάθμευση. Η αίσθηση του ασφυκτικού ελέγχου. Κι έπειτα είναι οι δρόμοι. Μονόδρομοι, μονόδρομοι, μονόδρομοι. Για να κάνεις μια ελάχιστη απόσταση πρέπει να διανύσεις κύκλους. Όταν δεν γνωρίζεις και τους δρόμους, αν δεν στρίψεις στο σωστό δρόμο, οι κύκλοι πολλαπλασιάζονται. Την πρώτη μέρα στην Στοκχόλμη μπορεί να σου φανεί και διασκεδαστικό. Ένας λαβύρινθος έχει τη χάρη του την πρώτη μέρα.
*
"Με την Πολιτιστική πρωτεύουσα διακινούνται τεράστια ποσά χρημάτων, όμως με τρόπο τελείως αδιαφανή. Φορείς με έργο και ιστορία μένουν εκτός προγραμμάτων της Πολιτιστικής. Τα έργα αναλαμβάνουν άγνωστα πρόσωπα. Απαντήσεις στις προτάσεις που υποβάλλονται, δεν δίνονται". Ακούς από Σουηδούς κρίσεις για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα '98 και έχεις την εντύπωση ότι πρόκειται για συζήτηση στη Θεσσαλονίκη.
*
Επίσκεψη στον Αλέξη την ώρα που τηλεφωνιόταν με τον Στέργιο Τσιούμα.

Παρασκευή 1 Αυγούστου 1997
Όταν ταξιδεύεις, η κάθε είδους τριβή της καθημερινότητας γίνεται μέρος του ταξιδιού. Ένα καυγαδάκι ανάμεσα στα παιδιά που θα εκτονώνονταν εύκολα στο σπίτι, μέσα στο αυτοκίνητο, ενώ ψάχνεις απεγνωσμένα να παρκάρεις, γίνεται εστία έντασης.
-Κάποιος πρέπει να ζητήσει συγγνώμη, και καλό είναι να το κάνει γρήγορα.
*
Όλοι προσπαθούν να κάνουν δυνατή την επίσκεψή μας στο μουσείο μοντέρνας τέχνης, χωρίς να ξέρουν και γιατί θα θέλαμε τόσο πολύ να πάμε εκεί. Ο Leif τηλεφώνησε στον Ulf, ο Ulf στον Pontus, ο Pontus σε κάποιον άλλον, και μετά από λίγο μας είχε δοθεί η έγκριση για μια επίσκεψη στο μισοστημένο μουσείο. Μας χαροποίησε, και περισσότερο ακόμα μας χαροποίησε η είδηση ότι ήταν έτοιμος ο χώρος του Duchamp.

Σάββατο 2 Αυγούστου 1997
Ξεκινήσαμε δέκα άτομα σε πομπή από την Όπερα ως το Μοντέρνο Μουσείο, όπου ο Θανάσης κατούρησε στον ουροδέκτη του Duchamp. Μας έβγαλαν σηκωτούς. "Δεν θέλουμε Brener εδώ" φώναζαν. "Τι σχέση έχουμε με τον Brener; Εμείς ξαναδώσαμε στο έργο τη χαμένη του προκλητικότητα" επιχειρηματολόγησε η Αλεξάνδρα, και δεχτήκαμε κάτι ψιλές ως απάντηση. Ένα αίσθημα πληρότητας.
*

Ήρθαμε στην Στοκχόλμη μετά την πρόσκληση για το Μάλμε όπου έχουμε ραντεβού σε τρεις μέρες. Θα πάμε; Τίποτα δεν μας τραβάει πια εκεί. Τα γεγονότα κάθε φορά ορίζουν νέες κατευθύνσεις διαφοροποιώντας τις παραμέτρους. Συνεχίζουμε το ταξίδι μας.
*
-Το σπρέι ως μέσον και το σήμα του δολαρίου ως σύμβολο έχουν μια έντονη ρητορική, κάτι που έλειπε απ' τη δράση μας. Κινηθήκαμε με φυσικό τρόπο, χρησιμοποιώντας φυσικά μέσα.
-Έπειτα, δεν υπήρξε καταστροφή όπως έγινε με τον πίνακα του Μαλέβιτς απ' τον Μπρένερ. Χρήση του αντικείμενου έγινε και επανενεργοποίηση του έργου.
-Να τους στείλουμε μια επιστολή εκθέτοντας τις σκέψεις μας.
-Τι νόημα έχει; Έτσι κι αλλιώς θα αποσιωπήσουν το γεγονός. Για άλλα πράγματα ετοιμάζονται. Δεν εντασσόμαστε στην "Πολιτιστική" που ονειρεύονται.

Κυριακή 3 Αυγούστου 1997
Παρά τις όμορφες στιγμές με τους εδώ φίλους, τη διάθεσή μας να ξαναβρεθούμε στη Στοκχόλμη, την απόλαυση από τη δράση μας στο μουσείο (που μπορούσε πάντως να γίνει και σε όποιο άλλο μουσείο έχει τον ουροδέκτη του Ντυσάν) η παραμονή μας ήταν γεμάτη εκνευρισμό. Αλλάζουμε λάδια λοιπόν και πάλι στο δρόμο. Μεσημέρι φτάνουμε στη Huskvarna. Όλος ο κόσμος είναι στη λίμνη κάνοντας μπάνιο και ηλιοθεραπεία. Τρώμε στον κήπο του ξενώνα. Το απόγευμα βγαίνουμε να τριγυρίσουμε την πόλη. Είναι σαν να έχει πέσει βόμβα νετρονίου, δεν υπάρχει πουθενά ψυχή. Κτίρια και μόνο κτίρια. Πλήρης ακινησία. Ένα σιντριβάνι σε μια πλατεία μόνο. Γυρίζουμε γρηγορότερα απ' όσο σχεδιάζαμε στον ξενώνα. Ένα τετράγωνο πριν φτάσουμε, διασταυρωνόμαστε με έναν νεαρό. O Κωνσταντίνος αρχίζει να φωνάζει θριαμβικά "Υπάρχει ζωή. Υπάρχει ζωή".

Δευτέρα 4 Αυγούστου 1997
Θαυμάσια πορεία. Ο δρόμος μία χαρακιά ανάμεσα σε τείχη πανύψηλων δένδρων κι έναν ουρανό μολύβι. Πρώτη απόπειρα της Δανάης να ψαρέψει σ' ένα ποτάμι. Με το που αγγίζει το νερό το αγκίστρι σκαλώνει σ' ένα κλαδί. Μέχρι να το ελευθερώσουμε μάς φεύγει κάθε όρεξη. Πηγαίνουμε πρώτα από την Kosta. Επίσκεψη στα γυαλάδικα. Τα παιδιά εντυπωσιάστηκαν από την άνεση με την οποία οι τεχνίτες δούλευαν τα κομμάτια τους, ποτήρια και διακοσμητικά. Μέχρι να φτάσουμε στη Βoda περνάμε από άλλα δύο χωριά με γυαλάδικα. Είναι το βασίλειο του γυαλιού η περιοχή μας, υπερηφανεύονται. Αρχίζει δυνατή βροχή. Βολευόμαστε στον ξενώνα, και παίζουμε σκάκι μετρώντας τις σταγόνες. Η Boda δεν έχει παντοπωλείο. Πρέπει να πάμε στο κοντινότερο χωριό με τη βροχή... Το παλιομοδίτικο μπακάλικο όμως μας ανταμείβει με την ατμόσφαιρά του.

Τρίτη 5 Αυγούστου 1997
Προχωρώντας νότια το τοπίο αλλάζει. Ο δρόμος κυλά ανάμεσα σε μαλακούς λόφους. Μικρά περιποιημένα νεκροταφεία. Ωραίοι κήποι. Πινακίδες για γκαλερί σε κάθε χωριουδάκι. Ενδιαφέρουσες εκκλησίες. Χοροί Αζτέκων στην πλατεία του Simrishamn. Συνάντηση με το Βασίλη Θεοδώρου και τη Λένα στο Borrby. Επιμένουν να μας φιλοξενήσουν στο όμορφο σπίτι τους. Ξεχνάμε το Μάλμε. Ο Βασίλης ψήνει κρέατα στον κήπο και πιπεριές στο φούρνο. Με φορτωμένο στομάχι θα κοιμηθούμε. Ώρα 21.30 πηγαίνουμε βόλτα στην ακροθαλασσιά. Αν και βράδυ ο ουρανός έχει ένα καταπληκτικό λευκό φως. Η άμμος είναι εξαιρετικά λεπτή. Δεν βουλιάζει κάτω από τα πόδια. Γεμίσαμε μια μεγάλη νάιλον σακούλα να την πάμε στη Χριστίνα στην Ολλανδία. Δεν το είχαμε προγραμματίσει το ταξίδι αυτό. Ήταν η άμμος που μας υπέβαλε την ιδέα.
Ξεχωριστή μέρα.

Τετάρτη 6 Αυγούστου 1997
Ο Βασίλης δείχνει στα παιδιά της φωλιές των πουλιών στα δέντρα της αυλής. Πρωινό με αποχαιρετισμούς. Αφήνουμε το Borrby στις 10.45 με λιακάδα. Ales Stenar: μεγάλες πέτρες τοποθετημένες, πριν από το 1000 μ. Χ., σε σχήμα καραβιού ήταν τάφος / ηλιακό ημερολόγιο / παρατηρητήριο αστεριών των Βίκινγκς πάνω σε λόφο που απόκρημνος ατένιζε τη θάλασσα. Δυνατός αέρας σαρώνει την κορυφή του λόφου. Δεν λέμε να φύγουμε.
*
Η Αλεξάνδρα με συνάχι (ή αλλεργία).
*
Πλοίο από το Χέλσιμπόρι και ξανά στη Δανία. Προχωρούμε ως το Roskilde. Ξέραμε για το ροκ φεστιβάλ του, ξέραμε ότι έχει την παλιότερη εκκλησία της Δανίας, δεν μας αρέσει. Απρόσωπη πόλη. Είμαστε στον ξενώνα στις 16.30. Το δωμάτιό μας βλέπει σ' ένα γήπεδο γκολφ. Κουνούπια.

Πέμπτη 7 Αυγούστου 1997
Η Αλεξάνδρα είναι καλύτερα.
Πρωινή επίσκεψη στο μουσείο των Βίκινγκς στην παραλία του Ροσκίλντε. Πέντε καράβια που βρέθηκαν στην περιοχή.
Από το Halsskov παίρνουμε το πλοίο για το Knudshoved. Του χρόνου αυτή η διαδρομή θα γίνεται και με αυτοκίνητο, αφού η τεράστια γέφυρα λίγο θέλει για να ολοκληρωθεί. Odense: Επίσκεψη στη γειτονιά του Άντερσεν. Το μουσείο του είχε κλείσει. Περίπατος χιλιομέτρων.

Παρασκευή 8 Αυγούστου 1997
Τη νύχτα η Δανάη είχε στομαχόπονους. Είχε φάει, διαιτητικά, μόνο ένα γιαούρτι. Φεύγουμε πρωί πρωί από την Odense, και στις 10.45 είμαστε στη Legoland. Πήγαμε βέβαια για τα παιδιά αλλά διασκεδάσαμε εξ ίσου. Ο πύργος του δράκου με τις σκηνές μεσαιωνικής ζωής από lego, το τρενάκι από τα έγκατα του πύργου στην επιφάνεια, και η κατάληξη του μεσαιωνικού γεύματος στις επάλξεις. Έπειτα η αναπαράσταση ορυχείων, το νησί των πειρατών, το κουκλόσπιτο. Μετά... Διασκεδάσαμε περισσότερο απ' τα παιδιά. Η Αλεξάνδρα αγόρασε αλατοπιπεριέρες σε σχήμα και μέγεθος από τουβλάκι της lego. Αποφάσισε όμως να μην ξαναγοράσει αναμνηστικά. Τα αναμνηστικά είναι μια διαδικασία επιτάχυνσης για το στρίμωγμα του παρόντος στο παρελθόν. Ήταν 18.40 όταν αφήσαμε τη Legoland.
*
Χθες το βράδυ κουνούπια τσίμπησαν τον Κωνσταντίνο. Σήμερα κάποια στιγμή πρήστηκαν τα τσιμπήματα, από ένα σε κάθε πόδι και στο πτερύγιο του δεξιού αφτιού. Του βάζουμε αλοιφή αλλά το αφτί παραμένει πρησμένο.
*
Στο Safari Park του Knuthenborg έχει τίγρεις. Στο Zoofari στο Givskud έχει λιοντάρια. Στη Louisiana έχει Τζιακομέττι. Στο Alpen Zoo του Innsbruck έχει ζώα των Αλπεων μόνο. Ζώα της Σουηδίας έχει κυρίως και το Skansen της Στοκχόλμης. Έχει όμως και μερικά άλλης προέλευσης. Όπως η έκθεση στο μουσείο Arken είχε Ono, Warhol και Pistoletto ανάμεσα στους δανέζους καλλιτέχνες. Πυκνά δίκτυα μοντέρνων μουσείων και ζωολογικών κήπων καλύπτουν την Ευρώπη αφήνοντας τις αναλογίες τους στη σηματοδοσία που ο καθένας μας διαθέτει.
-Δεν θα μπορούσε να υπάρχει κλάδος Ζωολογικοκηπολογίας, όπως υπάρχει Μουσειολογίας, αναρωτήθηκε η Δανάη. (Σημείωση σημερινή: Κείμενα για τη Ζωολογικοκηπολογία στην ιστοσελίδα http://zoologikokipologia.blogspot.com/ ).

Σάββατο 9 Αυγούστου 1997
Βγαίνοντας από το Kolding μέχρι τα γερμανικά σύνορα βλέπουμε απ' την απέναντι λωρίδα ουρές αυτοκινήτων φορτωμένων με κανό, ποδήλατα κι άλλα ποδήλατα, σέρνοντας άλογα, ουρές ατελείωτες χιλιομέτρων στην έξοδο του Σαββατοκύριακου ή το ξεκίνημα διακοπών.
*
Schleswig, επίσκεψη στο Μουσείο Τέχνης του 20ου αιώνα, με γερμανούς καλλιτέχνες γνωστούς μας και άγνωστους ποικίλων τεχνοτροπιών και κατευθύνσεων.
*
Ζωολογικός κήπος του Neumunster. Φτωχός, βρόμικος, απεριποίητος.
*
Απαντήσαμε. Ικανοποιητικά. Αν τίποτα δεν αποκομίσατε, ελέγξτε τις ερωτήσεις σας.

Κυριακή 10 Αυγούστου 1997
Περνάμε μέσα από τα κοντέινερ του Αμβούργου ακούγοντας το Εμβατήριο των Βαλκυριών.
*
Η διαδρομή Αμβούργου-Βρέμης έμοιαζε με εκθετήριο αυτοκινήτων. Μικρά, μεγάλα, ανοικτά, κλειστά, επίσημα, σπορ, γυαλιστερά πανάκριβα αυτοκίνητα στη σειρά το ένα πίσω απ' τ' άλλο.
*
Φτάνοντας στη Βρέμη ένας κράχτης μάς έπιασε από το χέρι και μας έβαλε σ' ένα πλοιάριο που έκανε βόλτα στο ποτάμι. Κάτι το ιδιαίτερο θα έχει, σκεφτήκαμε. Πράγματι ήταν ιδιαίτερο, γιατί δεν υπήρχε ούτε ίχνος από κάτι που θα μπορούσε να ονομαστεί αξιοθέατο. Σκουρόχρωμα κτίρια βιομηχανιών διαδέχονταν το ένα το άλλο, ακολούθησαν τρία τέσσερα φορτηγά πλοία αραγμένα στα καφέ νερά. Δυσβάσταχτη ασχήμια. Το πλοιάριο ήταν γεμάτο από κόσμο που έπινε μπύρες και διάβαζε εφημερίδες χωρίς να δίνει σημασία στο περιβάλλον. Τότε γιατί ήρθαν;
*
Αρχιτεκτονικές εκπλήξεις στη Βρέμη. Μοντέρνα και παλιά οικοδομήματα σε εντυπωσιακές γειτνιάσεις και όχι μόνο στη Bottcherstrasse (όπου είδαμε και μία πρόσοψη του Matare).
*
Neues Museum Weserburg: Έκθεση του Marcel Broodthaers. Δωμάτια γεμάτα λέξεις, δωμάτια λογοπαίγνια και λέξεις που μεταμορφώνονται σε πράγματα. Ο κόσμος αυτός καθαυτός δεν είναι έτσι ή αλλιώς διαρθρωμένος ώστε η γλώσσα να τον περιγράφει σύμφωνα μ' αυτή τη διάρθρωση. Οι δυνατότητες της διάρθρωσης προκύπτουν μέσα από τη γλωσσική άρθρωση. Όσοι είναι οι τρόποι περιγραφής του κόσμου, τόσοι είναι οι τρόποι ανάλυσής του σε επιμέρους καταστάσεις πραγμάτων... Είναι τα ίχνη του Magritte και του Wittgenstein. Από την άλλη μεριά είναι τα ίχνη του Duchamp στα αντικείμενα. Γύρω από τον άξονα της ειρωνείας συμπυκνώνεται όλη η δυτική πολιτισμική εμπειρία με αναφορές, συνειρμικά συμπλέγματα, σύμβολα. Τα αυγά, που χρησιμοποιήθηκαν στην τέχνη για να υποδηλώσουν τη ζωή και την αιωνιότητα, είναι εδώ σπασμένα και κενά από περιεχόμενο. Αλλά και αντίστροφα το περιεχόμενο υπερβαίνει το περιέχον, όπως τα μύδια ξεχειλίζουν από τη χύτρα. Κρίμα που η χώρα του Μπρούντδερς δεν διαθέτει ινστιτούτο Γκαίτε ώστε να ελπίζουμε την έκθεση κάποιων έργων του και στη Θεσσαλονίκη.
*
Κουνούπια τεράστια και άλλα πολύ μικρά. Ευτυχώς κάθονται και τα σκοτώνουμε.
*
Όταν τη νύκτα ο ξενώνας πέφτει για ύπνο, ακούγεται ο αχός της πόλης. Πουθενά δεν ξανακούσαμε αυτή τη συνεχή έντονη νυκτερινή βουή της Βρέμης.

Δευτέρα 11 Αυγούστου 1997
Στην είσοδο του Groningen μια ΙΚΕΑ με γαλάζια και κίτρινα μπαλόνια, γαλάζια και κίτρινα καλαμάκια για τα αναψυκτικά και σουηδικά βιβλία και εφημερίδες στα ράφια των επίπλων προς πώληση. Δίπλα ακριβώς ένα ακόμα McDonald's. Εξω από τις τουαλέτες των ανδρών αντί για άλλη ένδειξη υπάρχει σχεδιασμένος ο Presley, έξω από των γυναικών η Monroe. Αν δεν ταυτιστείτε, δεν κατουράτε. -Μήπως δεν θα μπορούσε να υπάρχει και κλάδος Τουαλετολογίας, σκέφτηκε η Αλεξάνδρα που θυμήθηκε τη Ζωολογικοκηπολογία.
*
Ο Θανάσης μαγνητοσκοπεί ένα ψηλό κτίριο, όταν ένας μαύρος τον χτυπάει από πίσω με ένα παιδικό καροτσάκι που σπρώχνει. Κάτι λέει, υποθέτουμε "συγγνώμη". Παραμερίζουμε να περάσει, όμως συνεχίζει να μιλάει.
-Δεν καταλαβαίνουμε.
-Δεν μου αρέσει που εστιάζεις σε ανθρώπους.
-Μα το κτίριο έπαιρνα!
Εκ των υστέρων συνειδητοποιήσαμε τη διάθεσή του για καυγά, και ανακαλέσαμε πάλι ό,τι δυσάρεστο ζήσαμε. Χάλασε η διάθεσή μας, πήραμε το αυτοκίνητο και αφήσαμε αμέσως την πόλη. Στη βιασύνη μας σχίσαμε με το πέδιλο τη σακούλα με την άμμο που προορίζαμε ως δώρο για τη Χριστίνα. Πήγαμε να μείνουμε στο χωριό Scheemda. Είχαμε ένα τεράστιο δωμάτιο με σαλονάκι, πίνακες χαρακτικής και τηλεόραση. Μείναμε ως αργά μέσα. Τα παιδιά ζωγράφιζαν και έπαιζαν. Εμείς συζητούσαμε για το κράτος πρόνοιας. Όταν όλα μεταβάλλονται, δεν μπορεί να παραμείνει το κοινωνικό κράτος χωρίς μεταρρυθμίσεις. Απ' αυτό το σημείο όμως έως την επιδίωξη της κατάργησής του υπάρχει ένα χάσμα από πολλές παρανοήσεις. Οι συντηρητικοί που το υποστηρίζουν ξεχνούν ότι το κοινωνικό κράτος γέννημα συντηρητικής πολιτικής ήταν απέναντι στις εργατικές ενώσεις αλληλεγγύης, και με στόχο τη μαζικότητα στην κατανάλωση και τη φορολογική γενίκευση. Βγήκαμε για μια βόλτα στο χωριό, όταν πια είχε πέσει σκοτάδι. Η Δανάη βλέποντας τα κανάλια, όπου θα μπορούσε να ψαρέψει αν βγαίναμε νωρίτερα, χτυπούσε το κεφάλι της γιατί επέμενε να μείνουμε μέσα.

Τρίτη 12 Αυγούστου 1997
Λιακάδα. Η θερμοκρασία στους 30 βαθμούς οπότε τηλεοράσεις και ραδιόφωνα λένε για παγωτά και ανοιγμένους πυροσβεστικούς κρουνούς και τα προβλήματα του καύσωνα. Ξεκινούμε με στόχο το Άμστερνταμ. Η πρώτη μας στάση όμως είναι στο Zwolle, όπου εδρεύει η εταιρεία De Fabrik η οποία το 1987 ή 88 είχε βγάλει ένα περίεργο δίσκο με θορύβους, παλιά ρεμπέτικα και μια πρόχειρη κακοηχογραφημένη εκδοχή του Μεθυσμένου Τραγουδιού του Δημοσιοϋπαλληλικού Ρετιρέ (όλα αυτά μαζί και συνοδευόμενα από ρινίσματα σιδήρου, ρετσίνι, χασίς σε μικρά φακελάκια μέσα στο βιβλιαράκι του δίσκου). Ο Richard και η Louise είχαν εξαφανιστεί κι έτσι χάσαμε την ευκαιρία να βρεθούμε κι από κοντά. Συνεχίσαμε ατενίζοντας την επιπεδότητα του ολλανδικού τοπίου.
-Πώς επιδρά στη συνείδηση των ανθρώπων αυτή η έλλειψη κάποιου όγκου που θα σταματά το βλέμμα;
Πλησιάζοντας στην πόλη Amersfoort ο Θανάσης διάβασε σε κάποιο πληροφοριακό έντυπο ότι εδώ υπάρχει το σπίτι του Mondrian (τουλάχιστον αυτό κατάλαβε από τα ολλανδικά). Πρόκληση για μία στροφή και την κάναμε αμέσως. Στην είσοδο της πόλης μάς περίμενε (ουδεμία έκπληξη) ένας ζωολογικός κήπος. Ο Κωνσταντίνος ενθουσιάστηκε αλλά, αναπάντεχα, αντέδρασε η φανατική φίλη των ζώων Δανάη, ζητώντας επιτέλους κανάλι για να ψαρέψει. Έγινε τότε μια από εκείνες τις μεγαλειώδεις οικογενειακές εκρήξεις με φωνές και κλάματα και νεύρα πολλά, ώσπου να επιτευχθεί το παρκάρισμα με εκδηλώσεις συγγνώμης, αγκαλιές, φιλιά και δηλώσεις ειλικρινούς πείνας. Ούτε Μοντριάν, ούτε ζωολογικός κήπος ούτε κανάλι και ψάρεμα αλλά εστιατόριο De Kabouterhut γεμάτο αγαλματάκια νάνων και ζωγραφιές με το ίδιο θέμα και παιχνιδάκια νάνους που προσφέρθηκαν στα παιδιά με το που καθίσαμε. Θα φάμε φυσικά το φαγητό που τρων οι νάνοι, δηλαδή κρέπες. Σε τεράστια, όχι μόνο για τους νάνους, πιάτα κρέπες ανοικτές σαν πίτσες με μανιτάρια, πράσο, καρότο, κρεμμυδάκι, μαϊδανό και περιχυμένες μ' ένα γευστικό σιρόπι που πρέπει να βρούμε και ν' αγοράσουμε: Wester Stroop De Originele Om te Schenken. Στο λογαριασμό η σερβιτόρα χρέωσε ως αναψυκτικά και τα δύο καραφάκια νερό της βρύσης. Ήταν ευγενέστατη, πώς να της αρνηθείς;
Μ' αυτά και με τ' άλλα δεν φτάσαμε ποτέ στο Άμστερνταμ. Βρήκαμε στέγη στο παρακείμενο Soest. Σ' ένα δωμάτιο σαν φυλακής.

Τετάρτη 13 Αυγούστου 1997
Η πρωτοπορία δεν έχει να κάνει με την πρωτοτυπία, ούτε και με τη ρήξη. Πρωτοπορία σημαίνει αναζήτηση του ουσιαστικού. Το ουσιαστικό αλλάζει ανάλογα με τα δεδομένα κάθε φορά, ανάλογα με τις κοινοτοπίες που τείνουν να το επικαλύψουν. Η πρωτοπορία που θα αποκαλύψει το ουσιαστικό θα ορίσει σε κάθε περίπτωση και τους τρόπους για να το πετύχει. Το γεγονός ότι θα βρεθούν εκείνοι που, χρησιμοποιώντας τους τρόπους των πρωτοπόρων, θα αποκρύψουν ξανά το ουσιαστικό, δεν μειώνει τις προσπάθειες της πρωτοπορίας, απλώς δηλώνει τη διαμόρφωση και πάλι νέων δεδομένων.
*
Τηλέφωνο στη Χριστίνα. Λείπει για διακοπές στην Ελλάδα. Αφήνουμε το Soest και την Ολλανδία και ξεκινάμε για την Κολωνία. Ξεχάσαμε ν' αγοράσουμε το σιρόπι των νάνων. Τριγυρίζουμε το Arnhem ψάχνοντας για κατάστημα τροφίμων, μπακάλικο, σούπερ μάρκετ, και φτάνουμε στο Nijmegen. Ψάχνουμε και ρωτούμε ανθρώπους που σκέφτονται πολύ πριν δώσουν κάποια αόριστη απάντηση. Δύο ελληνικά εστιατόρια (Βυζάντιον και Αχίλλειον) κλειστά, δεν μπορούν να μας προσφέρουν βοήθεια. Μας γίνεται έμμονη ιδέα, μανία. Συνεχίζουμε να ψάχνουμε. Η Αλεξάνδρα με τον Κωνσταντίνο βρίσκουν, ώρα 13.00, το μαγαζί της αγανάχτησης και χάνουν το δρόμο για το παρκαρισμένο αυτοκίνητο.
*
Μπαίνουμε στο Kleve. Museum Kurhaus. Για πρώτη φορά βλέπουμε έκθεση έργων του Matare. Το μουσείο ετοιμάζει το εργαστήριο του Beuys αλλά θα εγκαινιαστεί το Δεκέμβριο. Σε μία αίθουσα ξεδιπλώνεται εξαιρετικά μια εγκατάσταση του Boltanski. Οι τρεις τοίχοι γεμάτοι από φωτογραφικά πορτραίτα με μια λάμπα μπροστά τους, κι απέναντι ο τέταρτος τοίχος από πάνω ως κάτω γεμάτος ράφια με ρούχα. Ημίφως. Υποβλητική ατμόσφαιρα. Η ευτυχέστερη απ' όσες παραλλαγές του θέματος έχουμε δει στο παρελθόν. Η όμορφη νεοκλασική γυμνή Αφροδίτη του Pistoletto που στηρίζει έναν όγκο από κουρέλια, έφερε στην κορφή της την επιγραφή Bitte die Kunstwerke nicht beruhren. Ήταν η άτυχη στιγμή του μουσείου. Οι άνθρωποι του όμως ήταν ζεστοί και πρόθυμοι για πληροφορίες.
*
Ξεκινήσαμε για την Κολωνία. Σε κάποια διασταύρωση ο Beuys μάς έκανε νεύμα να στρίψουμε προς το Krefeld. Σταματήσαμε αμέσως. Βγήκαμε από το αυτοκίνητο και ο Beuys εξαφανίστηκε. Μπήκαμε και εμφανίστηκε. Βγήκαμε και εξαφανίστηκε. Στρίψαμε και νάμαστε στο Krefeld.
*
-Είχε χιούμορ ο Beuys;
-Δεν μπορώ να καταλάβω τη μεσσιανική του στάση.
-Πώς μπορούσε να πει " ήρθα να σας ελευθερώσω";
-Πάντως ως μεσσίας βρήκε τους απόστολους Παύλους του.
-Τους ελευθέρωσε;
-Πότε είσαι ελεύθερος;
-Όταν είσαι δημιουργικός.
-Όταν μπορείς ν' αλλάξεις. Να εγκαταλείψεις αυτό που ως χθες θεωρούσες σημαντικό, σημαντικότατο, και μετά διαπιστώνεις ότι δεν λειτουργεί.
-Οι δυτικές κοινωνίες, δες, πώς υποφέρουν αιχμάλωτες στη χθεσινή έννοια της προόδου.
-Το ίδιο αιχμάλωτες στη χθεσινή λειτουργία της τέχνης.
-Αν η τέχνη δε λειτουργεί, θα μπορούσες να την εγκαταλείψεις τώρα;
-Δύσκολη η ελευθερία.

Πέμπτη 14 Αυγούστου 1997
Haus Lange και Haus Esters: Ομαδική έκθεση Niemandsland. Ψυχρή και αδιάφορη. Ψυχροί και οι άνθρωποι του μουσείου. Έγιναν σκιά μας από δωμάτιο σε δωμάτιο. Στην είσοδο υπήρχε ένα έντυπο: Το κέντρο της περιφέρειας... Αναφέρονταν στους ίδιους και τη γύρω περιοχή.
*
Αφήνουμε το Krefeld και κατευθυνόμαστε προς το Aachen, όπου κοιτάζοντας στο καθρεφτάκι βλέπουμε χαμογελαστό μαζί με τα παιδιά στο πίσω κάθισμα τον Beuys. Δεν μιλάμε, συνεννοούμαστε με τα μάτια.
-Η σύγχρονη τέχνη αποτελεί ένα αίτημα ατομικής και συλλογικής δημιουργικής αυτονομίας. Αυτονομία σημαίνει να θέτεις τα όριά σου γνωρίζοντας ότι αποτελούν δικό σου έργο.
-Και αναγνωρίζοντας ότι ιστορικά θα τροποποιηθούν.
-Η σύγχρονη τέχνη ως ένα βαθμό προσανατολίστηκε στην οργάνωση της κοινωνίας μέσα από τη δημιουργική αυτονομία των ατόμων...
-Εχει όμως πολύ δρόμο να διανύσει για να παίξει αυτόν το ρόλο σωστά. Μπήκαμε στο Βέλγιο και το περιβάλλον άλλαξε μεμιάς. Καφενεία παντού κι εστιατόρια και κήποι, καλοκουρεμένοι σε διάφορα σχήματα κήποι μπροστά σε κάθε σπίτι.
-Στο όνομα της διεθνούς τέχνης, σ' ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης, κατεδαφίζεται ένα ολόκληρο οικοδόμημα αξιών που συνδέονται με το δημόσιο χώρο, τη λειτουργία της ιστορίας, την πολιτική της γλώσσας, τη διεκδίκηση της φύσης.
-Δεν μοιάζει με τον πανικό της Ευρώπης μπροστά στην παγκοσμιοποίηση της αγοράς; Τα κεφάλαια μεταναστεύουν θέλοντας να επενδυθούν σε χαμηλόμισθες χώρες απ' όπου συρρέει εργατική δύναμη. Η πολιτική χωρίς κοινωνική διάσταση γίνεται ανέμελη διαχείριση, και η διεθνής τέχνη, κάτω από τον αμερικάνικο αστερισμό, ανέμελη πρόκληση.
-Ισχυρή, κυνική και ανέμελη πρόκληση ενταγμένη σε μια ισχυρή, κυνική και ανέμελη αγορά. Βγήκαμε από το Βέλγιο επιστρέφοντας στο περιβάλλον που είχαμε αφήσει μερικά χιλιόμετρα πριν. Τα παιδιά είναι μόνα στο πίσω κάθισμα πάλι. Χαμογελαστά ακόμα. Απόψε θα μείνουμε στο Prum.

Παρασκευή 15 Αυγούστου 1997
Βλέπουμε στις διασταυρώσεις ονόματα άγνωστα που ο χάρτης δείχνει ότι είναι πόλεις μεγάλες. Κι εμείς αγνοούμε την ύπαρξή τους. Τάχα δεν έχουν κι αυτές ζωολογικό κήπο; Μουσείο σύγχρονης τέχνης;
*
Διασχίζουμε το Λουξεμβούργο, μπαίνουμε και στη Γαλλία. Όλα κλειστά. Δεν ξέραμε ότι κι εδώ είναι αργία. Γνωριζόμαστε με το Γιώργο από το Χορτιάτη. Κάνει το μεταπτυχιακό του στο Παρίσι όπου γνώρισε το κορίτσι των ονείρων του, μια Γερμανίδα που αύριο θα την παντρευτεί. Μας καλεί λοιπόν στο γάμο και μας ζητάει συνωμοτικά να παραστήσουμε τους συγγενείς του, μιας και οι γονείς του, χαροκαμένοι από τους Γερμανούς στον πόλεμο, τον αποκλήρωσαν μόλις έμαθαν τον έρωτά του. Δεχόμαστε. Η Δανάη μάς κοιτάζει κατάπληκτη. Η αθωότητά της δεν της επιτρέπει να βλέπει πολλές λειτουργίες στα ψέματα.

Σάββατο 16 Αυγούστου 1997
-Στην υγειά σου, ξαδέλφη.
-Να ζήσετε ευτυχισμένοι, ξάδελφε.
Γάμος στο Villingen. Οικογενειακή ατμόσφαιρα, ιδιαίτερα θερμή. Ελληνική μουσική και φαγητά. Βγαίνουμε φωτογραφίες με τη νύφη, το γαμπρό, τους συμπέθερους. Η Δανάη αποδέχτηκε τελικά το ψέμα και τώρα το διασκεδάζει αφάνταστα.

Κυριακή 17 Αυγούστου 1997
Προσπαθούν να μας κρατήσουν κι άλλη μέρα στο Villingen. Κατορθώνουμε να φύγουμε στις 11.30. Συννεφιά. Πηγαίνουμε προς το Λιχτενστάιν. Ομίχλη στο δρόμο κι ένα τοπίο θαμπό γιαπωνέζικης υδατογραφίας. Επίσκεψη στο Vaduz του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης με γεροντικά έργα του Μιρό.
Έχουμε συνηθίσει να αντιδρούν, όταν λέμε ότι είμαστε από την Ελλάδα, με αναφορές στον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, ακόμα και σε αθλητικές ομάδες, ο σερβιτόρος στο εστιατόριο όμως αναφώνησε: Ω! από τη χώρα του Ωνάση.

Δευτέρα 18 Αυγούστου 1997
Αφήσαμε το Vaduz στις 9.00 το πρωί. Πρώτα διαμαρτυρήθηκε ο Κωνσταντίνος ότι έχει ήλιο από τη δική του μεριά κάθε μέρα. Μετά η Δανάη εξήγησε ότι είναι τόσες μέρες τώρα που προχωρούμε μόνο νότια σα να τέλειωσε το ταξίδι μας, σα να μας ενδιαφέρει μόνο ο γυρισμός... Κλείσαμε το μάτι ο ένας στον άλλον και κάναμε στροφή επιτόπου. Bregenz, και πάλι Γερμανία, Lindenberg, Oberstaufen, Immenstadt, Hindelang, και ξανά Αυστρία, Haldensee. Δάση, δάση, δάση. Καταπληκτική διαδρομή. Φαγητό στο Reutte, και πάλι Γερμανία. Είμαστε κουρασμένοι και γοητευμένοι. Ένας οδηγός από απέναντι μάς κάνει νόημα, κόβουμε ταχύτητα και γλυτώνουμε από το μπλόκο της τροχαίας παρακάτω. Στο Garmisch Partenkirchen όλα σχεδόν τα σπίτια είναι ζωγραφισμένα εξωτερικά.

Τρίτη 19 Αυγούστου
Λιακάδα. Κοντά στο Garmisch Partenkirchen υπάρχει λίμνη, και νάμαστε με εφόδια για πίκνικ και το καλάμι ψαρέματος στον ώμο να κάνουμε το γύρο της λίμνης, να χάνουμε το μονοπάτι, να μας δείχνουν το σωστό δρόμο αφού φτάσαμε στο διπλανό χωριό, και ψάρεμα, ψάρεμα, ψάρεμα για ώρα πολλή με τον ήλιο να καίει το κεφάλι μας. Δεν πιάσαμε τίποτα. Το απόγευμα ξεκινήσαμε για κινηματογράφο που, παρά τις διαφημιστικές του αφίσες, ήταν κλειστός.

Τετάρτη 20 Αυγούστου 1997
Όμορφη διαδρομή από περιφερειακό δρόμο της Αυστρίας. Πλησιάζοντας τα ιταλικά σύνορα εμφανίζεται πίσω μας λευκή Ford με τούρκικο αριθμό, επιταχύνουμε και επιταχύνει, τρέχουμε σαν παλαβοί στις στροφές που απότομες οδηγούν το δρόμο, κι ακολουθεί. Ιδρώτας. Φωνές. Γιατί; Γιατί; Γιατί; Ξαφνικά χάνει τον έλεγχο και συντρίβεται στα δέντρα. Σταματούμε και τρέχουμε κοντά. Τίποτα. Κανένας. Ένα πηχτό υγρό μόνο, πρασινοκίτρινο, αχνίζει στο κάθισμα του οδηγού. Παίρνουμε μερικά χαρτιά που βρίσκονταν στο πίσω κάθισμα και φεύγουμε πριν πλακώσει η αστυνομία. Είναι ένα κείμενο που υποστηρίζει ότι ο ώριμος Πλάτωνας είναι ο Αννίκερης, δουλέμπορος που ξέκανε τον Πλάτωνα και πήρε τη θέση του οικειοποιούμενος την περιουσία του και την κοινωνική του θέση. Μιλούμε για το τοπίο, προσπαθώντας να χαλαρώσουμε. Η πρώτη μέρα, από τότε που φύγαμε από τη Στοκχόλμη, που δεν είδαμε αγελάδες. Μπαίνοντας στην Ιταλία καρπούζια ολόκληρα για πούλημα, όχι σε φέτες πια.
*
Μεσημεριανό φαγητό (κάπου ανάμεσα στο Vipiteno και το Bressanone). Βροχούλα την ώρα του φαγητού από τη μια μεριά του τραπεζιού. Η άλλη μεριά στεγνή. Η Δανάη κι ο Κωνσταντίνος συμφωνούν και εκθέτουν τη θεωρία τους. -Οι Τούρκοι, τουλάχιστον αυτοί που ελέγχουν την Τουρκία, είναι εξωγήινοι. Έτσι εξηγείται και γιατί έχουν την υποστήριξη των Αμερικανών και των Ευρωπαίων σε πάμπολλες επιχειρήσεις τους ενάντια στην Ελλάδα και όχι μόνο. Επειδή και σ' άλλες χώρες νευραλγικές θέσεις ελέγχονται από εξωγήινους.
*
Μαύρες πόρνες κατά μήκος των αμπελιών στο δρόμο προς το Τρέντο.
*
Στη Βερόνα μας υποδέχεται τεράστιο αεροπανό: Dadaismo e dadaismi. Στο ραδιόφωνο παίζει το "χορό των καβαλιέρων" του Προκόφιεφ. Σε μια διασταύρωση ένα αυτοκίνητο έρχεται κάθετα και κτυπά εκείνο που μας ακολουθεί. * Κάθε μέρα που περνά φέρνει τη νύκτα νωρίτερα.

Πέμπτη 21 Αυγούστου 1997
Dadaismo e dadaismi. Νομίσαμε ότι πρόκειται για αρπαχτή καθώς ο τίτλος είναι αντιγραφή του παλιότερου Futurismo e futurismi. Πέσαμε έξω, η έκθεση πολύ αξιόλογη, πλούσια, με ποικίλα έργα, όχι εκείνα που βλέπεις ξανά και ξανά σε διάφορες εκθέσεις. Οι πίνακες του Germano Sartelli με ιστούς αράχνης, για παράδειγμα, μάς ήταν τελείως άγνωστοι, αν και φτιαγμένοι το 1959.
Είχε και μια από τις παραλλαγές του Boltanski με τις φωτογραφίες των προσώπων, τις λάμπες και τα ράφια με τα ρούχα. Τοποθετημένο κατά μήκος μιας σκάλας το έργο εξουθενώνονταν από το φως των απέναντι παραθύρων.
*
Μια ομάδα παιδιών ξεναγούνται μπροστά στον στεγνωτήρα μπουκαλιών του Ντυσάν. Πώς μπορούν τα παιδιά να αντιληφθούν το αντισυμβατικό, όταν δεν γνωρίζουν ακόμα τις συμβάσεις;

Παρασκευή 22 Αυγούστου 1997
-Πρόκειται για συνωμοσία, έλεγε και ξανάλεγε με στόμφο η Τζίνα, φοιτήτρια της Ακαδημίας Καλών Τεχνών στο Μιλάνο, που εκατέλειψε τις σπουδές λίγο πριν τελειώσει. Πρόκειται για συνωμοσία ενάντια στις κατακτήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο χώρο της τέχνης τα τελευταία τριάντα χρόνια. Εδώ και μερικά χρόνια κάποιοι κύκλοι συλλεκτών χρησιμοποιώντας δημοσιογράφους, κριτικούς, επιμελητές που εξαγοράζουν και ελέγχουν, γεμίζουν τις μεγάλες διεθνείς εκθέσεις με κάθε είδους "ψώνια" με το σύνδρομο του Ηρόστρατου, και παρουσιάζουν έτσι την τέχνη κενή, έρημη, χωρίς ψυχή, στερούμενη νοήματος, γιατί έχουν στόχο τους να οπισθοδρομήσουμε γρήγορα σε τύπους μιας παλιάς ζωγραφικής. Μην παίρνοντας απάντηση η Τζίνα άρχισε να θυμώνει περισσότερο. -Δεν πιστεύω να αγνοείτε ότι η αγορά τέχνης έγινε το πεδίο εύκολου πλυσίματος χρημάτων.
*
Στην Πάδοβα έχουμε 'ρθεί εκατό φορές. Είναι η πρώτη φορά που συναντάμε ζητιάνους.

Σάββατο 23 Αυγούστου 1997
Μπορείς να φανταστείς ερωτική επιστολή χωρίς ορθογραφικά λάθη;
*
Στη Βενετία από το πρωί. Πριν φύγουμε από την Ελλάδα είχαμε διαβάσει ήδη αρκετά για την Μπιεννάλε. Τόσο ο Αληθεινός που εκθέτει στους κήπους, όσο και ο Αντωνάκος απ' έξω, είναι εξαιρετικά καθαροί στη γραφή τους. Ό,τι χρειάζεται στη γενικευμένη σύγχυση που προβάλλεται. Ο Buren είναι το παράδειγμα ανθρώπου που αιχμαλωτίστηκε στην πρώτη του σημαντική ιδέα την οποία αμήχανα επαναλαμβάνει. Ο Αληθεινός δεν έχει καμιά σχέση μαζί του, γιατί υποβάλλει μια ασκητική στάση η επανάληψη των κατακρύψεών του (παρά και ενάντια στη ματαιοδοξία τους). Ένας άλλος που θα πρέπει να αντιδιαστείλουμε προς τον Buren είναι ο Roman Opalca.
Αυτόν θα έπρεπε να τον έχουν πια σε όλες τις Μπιεννάλε ως χρονικό σημείο αναφοράς της ισορροπίας ανάμεσα στη σταθερότητα και την αλλαγή. Ενδιαφέρον το περίπτερο της Ουγγαρίας με την προβολή διαφάνειας πάνω σε υδρατμούς.
*
-Πόσο αφορά η Biennale τη Βενετία; Πόσοι Βενετσιάνοι την παρακολουθούν;
-Τι ερώτηση είναι αυτή;
-Θυμήθηκα που την έκαναν κάποιοι δημοσιογράφοι, όταν έγιναν οι εκδηλώσεις Μουσικού Θεάτρου την περασμένη χρονιά στο Βόλο.
*
Ο υπάλληλος της έκθεσης EUROPaRTE μας κίνησε την περιέργεια, όπως έσπευσε να μας προειδοποιήσει στην είσοδο ότι δεν κάνει για παιδιά. Μπήκαμε λοιπόν χωριστά οι δυο μας. Μέσα μάς περίμενε ένα καταπληκτικό έργο. Ο ρώσος Oleg Kulik έβαλε το σκύλο του να τον γαμήσει, και ντοκουμεντάρισε, μαγνητοσκοπώντας και φωτογραφίζοντας, τη διαδικασία.
Το μαύρο σώμα του σκύλου και η λευκότητα του καλλιτέχνη μιλούν για την αρχετυπική σύγκρουση των αντιθέτων, που όμως εδώ μείγνυνται. Η δύναμη της φύσης αποδίδεται με τη δραματουργική ενέργεια του ζώου απέναντι στην παθητική στάση του ανθρώπου. Βλέπουμε τον καλλιτέχνη προφίλ αλλά, όταν κάπου κάπου στρέφεται προς το φακό, διακρίνουμε την ικανοποίηση στο πρόσωπό του, και αυτό από μόνο του είναι ένας ύμνος στη δυνατότητα του ανθρώπου να επιλέγει. Για να δεις το βίντεο έπρεπε να πλησιάσεις το πρόσωπό σου στον ανοιχτό κόλπο μιας αγελάδας (παπιέ μασέ μάλλον) ταυτιζόμενος με τον καλλιτέχνη που (σε άλλη φωτογραφία) βυθίζει το κεφάλι του στον κόλπο αληθινής αγελάδας.
Το έργο είχε τίτλο "Βαθιά μέσα στη Ρωσία" και ήταν πράγματι βαθύτατες οι πολιτικές προεκτάσεις του, όπως τόνισε και ο θεωρητικός Viktor Misiano που το υποστήριξε. Τέτοια ένταση δεν θ' άφησε αδιάφορο τον Δ. Ιωάννου. Μπορούμε να ελπίζουμε, λοιπόν, ότι ο Kulik θα είναι ανάμεσα στους καλλιτέχνες της προσεχούς μεγάλης έκθεσης του ΔΕΣΤΕ στην Αθήνα.
*
Μετά το βραδινό φαγητό γινόμαστε μάρτυρες της καταδίωξης ενός μαύρου, που πουλούσε τσάντες, από αστυνομικούς που τον συλλαμβάνουν. Οι τουρίστες τριγύρω αμήχανοι, παγωμένοι.

Κυριακή 24 Αυγούστου 1997
Άλλοι έχουν τη δύναμη άλλοι απλώς μιλούν.
*
Τη δυστυχισμένη συνείδηση του Τότσικα μπορείς να την αντιπαραθέσεις στην ασφυκτιούσα συνείδηση του Oleg Kulik. Αυνανίζεται κατ' εξακουλούθηση. Άλλοτε με περιστρεφόμενες κολώνες, άλλοτε με τα μπανιερά του, τώρα με μοτοσυκλέτες, πάντα όμως μέσα από μεταφορές. Τελικά ο Ρώσος φαίνεται ειλικρινέστερος. Το έργο του Ψυχούλη δεν λειτουργούσε. Βλάβη στο πρόγραμμα; Είχαμε διαβάσει πολλά κολακευτικά στις εφημερίδες αλλά μιλούσαμε στο μικρόφωνο χωρίς να παίρνουμε εικόνες για απάντηση. Μιλήσαμε ελληνικά και ιταλικά, τώρα εκ των υστέρων σκεφτόμαστε ότι ίσως είναι φτιαγμένο για να λειτουργεί με αγγλική γλώσσα. Έτσι έμεινε ο Θεόδουλος για να μη θεωρήσουμε χαμένο χρόνο τη βόλτα μέχρι το palazzo Lolin. Αν και είναι αλήθεια ότι αυτές οι τεράστιες εκθέσεις προσφέρουν κυρίως μέσα από την ατμόσφαιρα που δημιουργούν παρά μέσα από τα μεμονωμένα έργα. Αυτή η ατμόσφαιρα είναι που βάζει σε δοκιμασία τα όρια των αξιολογικών προσανατολισμών μας. Σήμερα εξάλλου και ο επισκέπτης είναι διαφορετικός από ό,τι πριν είκοσι χρόνια, και δεν αποδέχεται άκριτα τις επιλογές των μεγαλοπαραγόντων του συστήματος της τέχνης. Η ακόρεστη ανάγκη τους για νέο αίμα έχει φέρει τον εικαστικό χώρο να παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με το χώρο της μουσικής ποπ. Ενώ όμως η ποπ αντιμετωπίζεται με ελαφρότητα, στην τέχνη δίνεται μία βαρύτητα όλο και συχνότερα υπερβολική.
*
Πριν δύο χρόνια η Βενετία δεν είχε McDonald's. Τώρα έχει τέσσερα. Με διάφορους τρόπους διαδηλώνουν την υποστήριξή τους στην υποψηφιότητα της Ρώμης για τους Ολυμπιακούς. Όπως και σε κάθε χώρα που διεκδικεί τους Ολυμπιακούς.

Δευτέρα 25 Αυγούστου 1997
Η πραγματικότητα, ευτυχώς, δεν είναι καθόλου ρεαλιστική.
*
"Καλλιτέχνες για το Σεράγιεβο", άλλη μια έκθεση στα πλαίσια της Μπιεννάλε. Ήμασταν στην είσοδο μπροστά στο έργο του Kosuth, όταν η Δανάη μας φώναξε απ' το βάθος της αίθουσας. Μας έδειξε το έργο του Boetti (φωτοτυπίες, δεμένες σε τόμους, από φακέλους που έστειλε σε άλλους καλλιτέχνες, και επιστραφήκαν ανεπίδοτες), μας ρώτησε πώς αισθανόμαστε που κι εμείς κάναμε κάτι παρόμοιο στέλνοντας επιστολές για τον Κολοκοτρώνη στις φυλακές Παλαμιδίου. Ψάξαμε την ημερομηνία στις σφραγίδες: δέκα χρόνια περίπου πριν από το δικό μας έργο. Άβολα αισθανόμαστε. Πώς αλλιώς; Εντούτοις οι επιστολές επιστράφηκαν στον Boetti επειδή έγραψε λάθος τις διευθύνσεις ή επειδή οι καλλιτέχνες άλλαξαν τόπο διαμονής. Το παιχνίδι κάπου περιορίζεται. Όταν πλάι στο όνομα του Κολοκοτρώνη μπαίνει η σήμανση ΑΓΝΩΣΤΟΣ του ταχυδρομείου, τότε το παιχνίδι ξανοίγεται στην Ιστορία. Από την άλλη, στην περίπτωσή μας, άγνωστος μπορεί να μη σημαίνει άγνοια αλλά γραφειοκρατική αγκύλωση, υπαλληλική υποχρέωση... Λοιπόν, Δανάη, μια χαρά αισθανόμαστε. Μια χαρά.
"Μέλλον Παρόν Παρελθόν" στο Arsenale. Στο βίντεο η Μarina Abramovic με τη δράση της από τα εγκαίνια εναλλάσσεται με τη Vanessa Beecroft. Η μία θρηνεί, με τον τρόπο της, για τα δεινά του εμφύλιου στην πατρίδα της και η άλλη διαλαλεί τη βαρεμάρα της. Οι οργανωτές επαναλαμβάνουν την ισοπεδωτική λογική της τηλεόρασης δημιουργώντας ροή και συνάφεια ανάμεσα σε άσχετα και ανισοβαρή έργα. Ήταν τόσο δύσκολο να υπάρχει άλλη μια τηλεόραση, ώστε να δείχνει χωριστά και σε αντιπαράθεση τις βιντεοταινίες;
Ακόμα θυμόμαστε το "χάρτη του κόσμου" του Λάππα εκεί στο βάθος σ' αυτόν τον ίδιο χώρο, αν κι έχουν περάσει τόσα χρόνια. Τι θα θυμόμαστε άραγε σε λίγο καιρό από την έκθεση αυτή;

Τρίτη 26 Αυγούστου 1997
Τριγυρίζουμε για μία ώρα στη Marghera ψάχνοντας το βιομηχανικό συγκρότημα Pilkington όπου η έκθεση του Dennis Oppenheim. Δεν υπάρχει πουθενά κάποια ένδειξη. Φτάνουμε στα ναυπηγεία και βρισκόμαστε κάτω από ένα γιγαντιαίο πλοίο που χτίζεται για τις επιχειρήσεις Disney. Ο Κωνσταντίνος ενθουσιάζεται. Θέλει να του υποσχεθούμε ότι θα ταξιδέψουμε μ' αυτό, όταν θα είναι έτοιμο. Η Δανάη είναι πιο απαιτητική:
-Αφού έχουν τόσα χρήματα γιατί δεν κάνουν κάτι μοναδικό, όπως πλωτά νησιά;
Βρίσκουμε επιτέλους το Pilkington. Δεν μπορούμε να μπούμε μέσα. Ούτε με το αυτοκίνητο ούτε με τα πόδια. Πρέπει να περιμένουμε το ειδικό πούλμαν που θα μας μεταφέρει. Εκνευρισμός. Φαγούρα. Εξανθήματα. Σε μισή ώρα έρχεται το πούλμαν και μας οδηγεί στη χορταστική έκθεση. Άξιζε τον κόπο.
Είναι μία η ώρα και είμαστε στη Βενετία. Ο "Δαίδαλος" φεύγει για την Ελλάδα στις πέντε. Έχουμε ώρα να πάμε να δούμε και τη συμμετοχή της Πορτογαλίας στο palazzo Vendramin. Λίγο πριν φτάσουμε στην έκθεση όμως περνάμε από μία στοά που στο πάνω μέρος από το άνοιγμά της υπήρχαν κολλημένες εκατοντάδες μασημένες τσίχλες. Ένα όμορφο απλό έργο, ανώνυμο που δεν σου επιβάλλεται με προωθητικούς μηχανισμούς και βαρύγδουπα κείμενα, ό,τι χρειαζόμασταν μετά από τόσα που είδαμε. Τέχνη αυθόρμητη και χωρίς αντάλλαγμα, χωρίς κίνητρο, χωρίς συμφέρον, ακόμη και χωρίς δικαιολόγηση. Παρατήσαμε την Πορτογαλία και πήγαμε να φάμε σάντουιτς με μορταδέλα και αγκιναρούλες τουρσί (γιατί δεν υπάρχουν στην Ελλάδα;). Απόλαυση.

Τετάρτη 27 Αυγούστου 1997
Ένα δωδεκάχρονο αγόρι διηγείται αυτοσχεδιάζοντας: Μια φορά, όταν ήμουν μικρός, ο παππούς μου μού πήρε ένα όμορφο δωράκι, μία φλογέρα, αλλά ήμουν πολύ μικρός και δεν καταλάβαινα πώς παίζεται.
Είχαμε μια κοτούλα και πήγαινα και της έπαιζα φλογέρα. Η κοτούλα μόλις άκουγε το τραγούδι μου ναρκώνονταν και κοιμότανε. Αλλά ήμουν πολύ μικρός και δεν καταλάβαινα τίποτα. Πήγαινα στη μαμά μου και της έπαιζα αργά και ρομαντικά με τη φλογέρα μου, και η μαμά μου κοιμότανε. Αλλά μετά, μόλις έμαθε η μαμά μου τι συμβαίνει, μου πήρε τη φλογέρα και δεν έπαιζα πια. Αλλά ήμουν πολύ μικρός και δεν καταλάβαινα τίποτα.
Πήγα κάποτε να ακούσω μία ορχήστρα στην οποία έπαιζαν μουσικοί από την Αγγλία, τη Βραζιλία, το Πόρτο Ρίκο. Έπαιζαν πάρα πολύ καλά. Όλοι μαζί σε τρέλαιναν. Από τότε ανακάλυψα το πρώτο μου τραγούδι.
*
20.15 Πλησιάζουμε στην Ελλάδα. Ήδη οι τηλεοράσεις του πλοίου συντονίζονται στα ελληνικά κανάλια που μεταδίδουν δελτίο ειδήσεων: Πέθανε η Μπέλλου. Τρεις ελληνικές ποδοσφαιρικές ομάδες προκρίθηκαν σε διεθνείς διοργανώσεις. Αύριο θα ξυπνήσουμε στην Πάτρα. Η οδύσσειά μας, με διάρκεια Ιλιάδας, φαίνεται να τελειώνει. Καιρός να οργανώσουμε το μέλλον μας. Θα πρέπει να ετοιμάσουμε το καινούριο δελτίο τύπου για την νέα περίοδο της Άλλης Πόλης:
Από τον Ιανουάριο 1992 η Άλλη Πόλη ως χώρος αναγκαιότητας βοήθησε να πραγματωθούν μία μεγάλη σειρά εικαστικών γεγονότων έχοντας για πυξίδα τη ριψοκίνδυνη αλλά και παιχνιδιάρα γλώσσα. Μη έχοντας διάθεση κοσμικότητας, χωρίς κερδοσκοπικό χαρακτήρα, το ζητούμενο ήταν πάντα για την Άλλη Πόλη η αντιπαράθεση ιδεών και η ζύμωσή τους. Γνωρίζαμε βέβαια από την αρχή τους περιορισμούς και τις δυνατότητες του τοπικού αλλά και του αθηναϊκού τύπου, και γι' αυτό δεν υπάρχουν δικαιολογίες από τη μεριά μας. ΑΠΟΤΥΧΑΜΕ. Δεν καταφέραμε να προκαλέσουμε τη συζήτηση που θα ταίριαζε στη δυναμική που ανέπτυξαν οι καλλιτέχνες που συνεργάστηκαν μαζί μας. Τα Δελτία Τύπου έχουν κάποιο ρόλο στην αρχή, όταν πρέπει να γίνει ένας χώρος γνωστός. Στη συνέχεια δεν είναι παρά μία σύμβαση. Εμείς την βαρεθήκαμε. Αυτό είναι το τελευταίο Δελτίο Τύπου που λαμβάνετε από την Άλλη Πόλη.
1 Σεπτεμβρίου 1997 έως 30 Ιουνίου 1998
ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ
μια συλλογική εμπειρία

Δεν υπάρχουν εγκαίνια, δεν υπάρχουν ωράρια, δεν υπάρχουν μέρες λειτουργίας και μη. Δεν υπάρχουν ούτε καλλιτέχνες. Τα πάντα βρίσκονται σε ρευστότητα από μέρα σε μέρα, από στιγμή σε στιγμή. Το μόνο σταθερό η διεύθυνση: Άλλη Πόλη, Κωνσταντίνου Μελενίκου 34.